همان گونه که قبلا نیز اشاره شد، معناى تخییر حاکم شرع تعیین مقدار تعزیر براساس هوى و هوس و امیال نفسانى وى نخواهد بود، که از هر کس خوشش آمد مجازات سبکى براى وى در نظر گیرد، و حکم تعزیر کسانى که مورد تنفّر او هستند را سنگینتر صادر کند. بلکه بر وى لازم است با توجّه به امورى که شرعاً موجب تخفیف یا تشدید جرم مى شود، مقدار تعزیر را معیّن کند. اشاره اى به این مطلب در صحیحه حمّاد نیز دیده مى شود، زیرا امام صادق(علیه السلام) مى فرماید:

«عَلى قَدْرِ ما یَراهُ الْوالى مِنْ ذَنْبِ الرَّجُلِ وَ قُوَّةِ بَدَنِه;

حاکم شرع مقدار تعزیر را بر اساس قدرت بدنى مجرم، و نوع جرم ارتکابى مشخّص مى کند.»

البتّه روشن است که دو موضوع مذکور در روایت فوق خصوصیّتى ندارد، بلکه لازم است تمام امورى که در تخفیف یا تشدید مجازات تأثیر دارد، مدّ نظر حاکم شرع باشد. از جمله این که:

1ـ مقدار علم و دانش و آگاهى مجرم باید در میزان مجازات لحاظ گردد. یعنى مجازات یک انسان عالم و دانشمند شدیدتر و سنگینتر از فرد جاهل و بیسواد باشد. بدین جهت در روایات مى خوانیم که: «خداوند از گناه هفتاد جاهل مى گذرد، قبل از آن که گناه و تقصیرات یک عالِم را مورد عفو و اغماض قرار دهد.(1)»

2ـ سنّ و سال مجرمین از دیگر امورى است که حاکم شرع باید به آن توجّه کند. زیرا هر عاقلى مجازات مرد کاملى را که مرتکب جرمى شده، سنگینتر از جوان تازه بالغى مى داند که به همان جرم آلوده شده است.

3ـ محیطى که مجرم در آن زندگى مى کند نیز از عوامل تشدید یا تخفیف مجازات محسوب مى شود; زیرا بدون شک مجرمى که در جامعه پاکیزه و بدور از عوامل و زمینه هاى فساد، آلوده گناه مى شود، با شخصى که در جامعه آلوده به انواع مفاسد زندگى نموده، و لغزشى پیدا مى کند، یکسان نیست.

4ـ از دیگر امورى که حاکم شرع به آن عنایت مى کند حسن سابقه، یا سوء سابقه مجرم است. تعزیر کسى که اوّلین بار مرتکب جرمى شده، از مجازات مجرم سابقه دارى که بارها آلوده گناه شده و مجازات گشته، سبکتر خواهد بود.

5ـ انگیزه ها و علل و عواملى که بستر پیدایش جرم گردیده، نیز نباید از دید حاکم شرع پنهان بماند. کسى که عوامل متعدّد گناه و انگیزه هاى فراوان معصیت او را احاطه کرده، و منتهى به وقوع جرمى گشته، با کسى که بدون عوامل و انگیزه هاى مذکور، یا با عوامل وانگیزه هاى سبکترى دست به خلاف مى زند، متفاوت است، و مجازات آنها یکسان نمى باشد. خداوند متعال این عوامل را در نظر گرفته، و بدین جهت پیرمرد و پیرزنى که آلوده عمل منافى عفّت مى شوند را مجازات سخت ترى مى کند.

آنچه ذکر شد تنها پنج نمونه از عوامل تخفیف یا تشدید مجازات بود، و منحصر به آن نمى باشد.

حاکم شرع با توجّه به همه این عوامل مقدار تعزیر را مشخّص مى کند. حتّى اگر در مجرمى تعدادى از عوامل تخفیف دهنده و بخشى از عوامل تشدید مجازات وجود داشت، حاکم با توجّه به مجموعه عوامل، حکم صادر مى کند. از مطالب بالا روشن شد که در حقیقت حاکم شرع مخیّر نمى باشد، بلکه ظاهراً و نسبت به مصادیق مختلف تخییر دارد.

 1. میزان الحکمة، جلد 6، صفحه 514، حدیث 13755.