جامعه عرب جاهلى سخت آلوده شراب و قمار بود. شراب براى آنان بسان آب آشامیدنى معمول و مرسوم بود، بدین جهت به یکباره ممکن نبود آن را از زندگى آنها ریشه کن کرد. لذا قرآن مجید از برنامه اى تدریجى استفاده کرد، و در چهار مرحله حکم به تحریم شراب داد. و ما باید در مسائل تربیتى از این روش قرآن استفاده کنیم.

اگر بخواهیم شخصى که دهها سال معتاد به مواد مخدّر یا سیگار است ترک دهیم، نباید به یک باره از او بخواهیم عادت خویش را ترک گوید که این کار عملاً ممکن نیست، و ضررهایى نیز در پى دارد. بلکه با کم کردن تدریجى مادّه مورد استفاده اش، تدریجاً آن را به صفر برسانیم. به مراحل چهارگانه تحریم شراب توجّه فرمایید:

1ـ در گام اوّل پس از برشمردن نعمتهاى پروردگار مى فرماید:

«(وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالاَْعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَرِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَةً لِّقَوْم یَعْقِلُونَ); و از میوه هاى درختان خرما و انگور، مسکرات (ناپاک) و روزى خوب و پاکیزه مى گیرید; در این، نشانه روشنى است براى گروهى که مى اندیشند».(1)

در این آیه شریفه، «رزق حسن» مقابل «مسکرات» قرار داده شده، و این اوّلین اشاره به ضدّ ارزش بودن شراب است. مردم از این تقابل فهمیدند که شراب رزق حسن نیست، و استفاده از آن شایسته نمى باشد.

2ـ آیه 43 سوره نساء دومین گام براى بیان تحریم تدریجى شراب است; توجّه فرمایید:

«(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ); اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز (و جماعت در مسجد) نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى گویید».

این آیه شریفه مشروبات را منافى با نماز مى شمرد، و به مسلمانان صدر اسلام اجازه نمى دهد در حال مستى به نماز بایستند. ضمناً به این مطلب اشاره مى کند که شرب خمر و مستى با عقل و درایت سازگار نیست. سومین مطلبى که از آیه شریفه استفاده مى شود این که نماز فقط الفاظ نیست، بلکه روح نماز حضور قلب است.(2) و از آنجا که انسان مست حضور قلب ندارد و نمى فهمد که چه مى گوید، لذا خداوند دستور مى دهد که در حال مستى نماز نخوانید.

3ـ آیه 219 سوره بقره، یعنى آیه مورد بحث، سومین مرحله تبیین تدریجى حرمت شرب خمر است. طبق آنچه در این آیه شریفه آمده، شراب گناه بزرگى است، هر چند براى عدّه اى از مردم در خرید و فروش آن منافع و سودى وجود دارد، ولى هنگامى که سود و زیان آن مقایسه مى شود، زیانش بیشتر و بزرگتر از سود آن است. در این آیه با شدّت بیشترى با شراب برخورد شده، و از آن به عنوان گناهى بزرگ یاد شده است.

4ـ آخرین مرحله تبیین حرمت شرب خمر، که به طور صریح بیان شده، در آیات 90 و 91 سوره مائده آمده است. توجّه فرمایید:

«(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالاَْنصَابُ وَالاَْزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُّنتَهُونَ); اى کسانى که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بتها و ازلام ]= نوعى بخت آزمایى [ پلید و از عمل شیطان است، از آن دورى کنید تا رستگار شوید. شیطان مى خواهد بوسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. آیا (با این همه زیان و فساد و با این همه نهى اکید) خوددارى خواهید کرد؟!».

در این آیه شریفه ده نوع تأکید براى حرمت شراب به کار رفته است:

اوّل: این که آیه شریفه خطاب به مؤمنین است. و معناى آن این است که ایمان و شرب خمر با هم منافات دارد; و کسى که شرب خمر کند مؤمن نیست، همان گونه که مؤمن شرب خمر نمى کند.

دوم: شراب را در کنار گناهان روشن و مسلّمى نظیر قمار، بت پرستى و بخت آزمایى قرار داده است، و این خود تأکید دیگرى بر حرمت شرب خمر است. در روایتى مى خوانیم:

«شارِبُ الْخَمْرِ کَعابِدِ وَثَن; شراب خوار بسان بت پرست است».(3)

سوم: کلمه رجس و پلیدى، که به عنوان توصیف مشروبات الکلى آمده، تأکید دیگرى بر حرمت است.

چهارم: این که شرابخورى را از کارهاى شیطان معرّفى مى کند، نشانگر قبح و زشتى این عمل پلید است.

پنجم: جمله (فَاجْتَنِبُوهُ)، که دستور صریح بر ترک شرب خمر مى دهد، تأکید بلکه تصریح دیگرى بر حرمت این کار زشت است.

ششم: جمله (لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) که فلاح و رستگارى را در سایه ترک شرب خمر مى داند، تأکید ششم موجود در آیه، براى حرمت شرب خمر است.

هفتم: شیطان با شرب خمر قصد دارد بین شما عداوت و کینه ایجاد کند. آیا چیزى که ابزار و سلاح شیطان براى ایجاد عداوت و کینه بین انسانهاست حرام نیست؟ این مطلب تأکید مهمّ دیگرى بر حرمت شرب خمر است.

هشتم: جمله (وَیُصَدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ) تأکید دیگرى بر مدّعاى ماست. چیزى که مایه فراموشى ذکر خداست و انسان را از یاد خدا باز مى دارد نمى تواند حلال و مباح باشد.

 نهم: شراب علاوه بر مفاسد فوق، انسان را از نماز نیز باز مى دارد. و این نهمین تأکید موجود در آیه است.

دهم: آخرین جمله «(فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ); آیا خوددارى خواهید کرد؟» دهمین تأکید موجود در آیه شریفه براى حرمت شراب است. آیا این همه مفاسدى که در شراب است باعث خوددارى شما از آلوده شدن به آن نخواهد شد؟

این آیه شریفه هم فرمان صریح حرمت شرب خمر را بیان کرده است، و هم فلسفه مادّى و معنوى این تحریم را دربر دارد.

نتیجه این که اسلام با استفاده از برنامه بیان تدریجى احکام، حرمت شراب را در چهار مرحله بیان نموده، و در مرحله آخر بطور صریح و روشن آن را تحریم کرده است.

1. سوره نحل، آیه 67
2. براى تحصیل حضور قلب راههایى وجود دارد; که مى توان به عواملى چون معرفت خدا، دانستن معانى نماز، اهمّیّت دادن به نماز، دور کردن عوامل حواس پرتى، پرهیز از گناه و تمرین و ممارست اشاره کرد. شرح این مطلب را در تفسیر نمونه، ج 14، اوایل سوره مؤمنون مطالعه فرمایید.
3. بحارالانوار، ج 47، ص 217 و ج 77، ص 47.