همان گونه که انسان روح و جسمى دارد، عبادات نیز جسم و روحى دارد.
جسم نماز، تکبیرها، رکوع ها، سجود، اذکار ; قرائت، تشهّد، سلام و امثال آن است. امّا روح نماز، حضور قلب، دل بریدن از غیر خدا، و تنها توجّه به خدا است. نمازى مورد قبول پروردگار قرار مى گیرد که انسان را به خدا نزدیک نموده، و او را از فحشا و منکرات و کارهاى زشت دور کرده، و معراج مؤمن به آسمان فضیلت باشد. لذا در روایات مى خوانیم که آن مقدار از نماز شما قبول مى شود که داراى حضور قلب است.(1) براى تحصیل حضور قلب راههایى وجود دارد که در جلد چهاردهم تفسیر نمونه صفحه 204 به بعد نوشته ایم.
جسم روزه، ترک خوردن و آشامیدن و دیگر مبطلات روزه است، امّا روح روزه، رسیدن به قلّه تقوا است (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)(2) اگر روزه روح تقوا را در روزه دار زنده کند آن گاه روزه، جسم با روحى مى شود; امّا همان گونه که حضرت على(علیه السلام) فرمودند: «بسیارند کسانى که روزه مى گیرند و نصیبى جز تشنگى و گرسنگى نمى برند; و چه بسیارند شب زنده دارانى که از عبادت شبانه بى روح خود جز خستگى و بى خوابى حظّ و بهره اى نمى برند».(3)
آنچه مهم است این که در کنار توجّه و عنایت به جسم عبادات، به روح آن هم توجّه کنیم. زیرا هم آنان که فقط به جسم عبادات توجّه مى کنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباهند، و هم آنان که توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خیال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پیش گرفته اند. جسم حج، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منى، طواف، سعى، حلق، تقصیر و مانند آن است، امّا روحش آن است که حاجى وقتى از مکّه باز مى گردد آدم تازه اى شده باشد، نه این که پول زیادى همراه خود ببرد و مقدارى وسائل نامرغوب ساخت چین و آمریکا و اسرائیل همراه خویش بیاورد. آرى روح حج آن است که تحوّلى در روح انسان ایجاد شود، آثار رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را ببیند. تاریخ زنده اسلام را در مکّه و مدینه مطالعه کند، و با یک سیر روحانى، به دل تاریخ اسلام و زمان پیامبر خدا در صدر اسلام سفر کند، و با چشم دل ببیند که چگونه پیامبر(صلى الله علیه وآله)تنها با خدیجه(علیها السلام) و حضرت على(علیه السلام) در مقابل دیدگان مشرکان و دشمنان اسلام در برابر ذات لایزال حضرت حق به نماز مى ایستاد، و جز به رضایت پروردگار به هیچ چیز نمى اندیشید. افسوس که وهّابى هاى خشک و متعصّب و بى فکر، بسیارى از آثار تاریخى مکّه و مدینه را از بین برده، و در فکر تخریب آثار باقیمانده هستند.
یکى از مشکلات اساسى دنیاى اسلام، که علماى اسلام باید درباره آن فکرى کنند، این است که آثار اسلامى در مکّه و مدینه در اختیار عدّه اى انسانهاى منحرف و داراى اشتباهات فراوان افتاده است; کسانى که تا کنون ضربات فراوانى در سراسر دنیا به اسلام وارد کرده اند.
انفاق هم جسمى دارد و روحى; جسم انفاق کمکهاى مادّى و غیر مادّى انسانهاى توانگر به نیازمندان است. امّا روح آن، اخلاص و قصد تقرّب است.
سؤال: شما به نیّت مردم چه کار دارید. فلان شخص خیّر مدرسه، یا مسجد، یا حسینیّه، یا بیمارستانى ساخته است. چه تفاوتى دارد که نیّتش خودنمایى بوده یا نزدیکى به خدا؟
جواب: بین کسى که بیمارستانى را به قصد رضاى خدا و براى خدمت به محرومان ساخته، با کسى که چنین کارى را به قصد ریا و خودنمایى انجام داده تفاوت بسیارى وجود دارد. آن، به دنبال تقرّب الى اللّه و کمتر کردن فاصله خویش با خداست. و این، در پى سوء استفاده و به رخ دیگران کشیدن است. تفاوت بین کسى که براى رضاى خدا مکانى را مى سازد، و یا به منطقه محرومى سفر مى کند، با شخصى که کارى مى کند و به جایى مى رود که مردم بیشتر به او احسن و آفرین بگویند بر کسى مخفى و پنهان نیست.
مهندس یا بنّاى ریاکار فقط به فکر زمان حال خویشتن است که بنایى را تحویل داده، و پولى گرفته، و به شهرتى برسد، هر چند در فاصله کوتاهى خراب شود، و خسارات مالى و جانى به دنبال داشته باشد، امّا آن کس که براى رضاى خدا کار مى کند به آینده کار خود نیز مى اندیشد. در زلزله بم این دو نوع طرز تفکّر ثمراتش را نشان داد. چه بسیار اداراتى که به صورت پیمانکارى ساخته شده بود و چون سازندگان آن تنها به فکر پول بیشتر بودند و استحکام کافى نداشت، خراب شد، امّا مسجد جامع شهر که با قصد قربت و خلوص نیّت ساخته شده بود خراب نشد. بنابراین خلوص و ریا در عمل نیز تأثیر مى گذارد و اثر آن فقط در نیّت نیست.
1. میزان الحکمه، ج 5، ص 2165، باب 2290، ح 9 ـ 10636.
2. سوره بقره، آیه 183.
3. میزان الحکمه، ج 5، ص 2230، باب 2356، ح 41 و 10939.
