فرمان مولا على(علیه السلام) درباره مالک اشتر که یکى از فرماندهان بزرگ و نمونه در تاریخ اسلام بوده، رهنمودى است پربار در تمام زمینه هاى مدیریّت!
امیر مؤمنان على(علیه السلام) درباره شخص او (قطع نظر از توصیفهائى که در فرمان معروف او آمده است)، در نامه اى که به مردم مصر به هنگام اعزامش به عنوان یک استاندار مى نویسد، چنین مى فرماید:
أَمّا بَعْدُ، فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ عَبْداً مِنْ عِبادِ اللّهِ،
لایَنامُ أَیّامَ الْخَوْفِ،
وَلایَنْکُلُ عَنِ الاَْعْداء سَاعَات الرَّوْعِ،
اَشَدَّ عَلَى الفُجّارِ مِنْ حَریقِ النّارِ،
وَهُوَ مالِکَ بْنُ الحارِثِ اَخُومَذْحِج،
فَاسْمِعُوا لَهُ وَأَطیعُوا أَمْرَهُ فیما طَابَقَ الْحَقَّ فَإِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللّهِ،
لاکَلیلَ الظُّبَةِ، وَلانابِی الضَّرِیبَةِ،
فَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا، وَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُقیمُوا فَأَقیمُوا،
فَإِنَّهُ لایُقْدِمُ وَلایُحْجِمُ وَلایُؤَخِّرُ وَلایُقَدِّمُ إِلاّ عَنْ أَمْرى;
وَقَدْ آثَرْتُکُمْ بِهِ عَلى نَفْسى لِنَصیحَتِهِ لَکُمْ وَشِدَّةِ شَکیمَتِهِ عَلى عَدُوِّکُمْ! :
امّا بعد، بنده اى از بندگان خدا را به سوى شما فرستادم که به هنگام خوف (احتمال حمله دشمن یا خطرات دیگر) خواب به چشم راه نمى دهد!
و در ساعات ترس و وحشت در برابر دشمنان تردید به خود راه نمى دهد!
در برابر بدکاران از شعله آتش سوزنده تر است!
و او مالک بن حارث (اشتر) از قبیله مَذْحِج است!
سخنش را بشنوید و فرمانش را در آنجا که مطابق حق است، اطاعت کنید!
زیرا او از شمشیرهاى برنده الهى است که هرگز به کندى نمى گراید، و نه ضربتش بى اثر مى ماند!
اگر او فرمان بسیج داد، حرکت کنید! و اگر دستور توقّف داد، توقّف نمائید!
چرا که او هیچ کارى را اعمّ از حمله، یا عقب نشینى، یا پیشروى، جز به فرمان من انجام نمى دهد!
من شما را بر خود مقدّم داشتم و ایثار کردم که او را به فرماندهى شما منصوب نمودم; او نسبت به شما خیرخواه و نسبت به دشمنانتان سختگیر است!
از سخنان امیرمؤمنان على(علیه السلام) درباره این سردار رشید اسلام صفات زیر که از ویژگیهاى یک فرمانده نمونه است، استفاده مى شود:
1ـ بیدارى و هوشیارى کامل در بحرانها و به هنگام احساس خطر
2ـ عدم ترس و وحشت از قدرت دشمن هر چه باشد و هر قدر باشد
3ـ قاطعیّتى همچون شعله هاى سوزان آتش در برابر دشمنان
4ـ مؤثّر بودن و حساب شده بودن ضرباتى که بر دشمن وارد مى کند
5ـ پیروى کامل از فرمان امام و رهبر
6ـ دلسوزى و خیرخواهى نسبت به جامعه اسلامى
7ـ سختگیرى در برابر دشمنان
این صفات هر کدام مى تواند موضوع سخن جداگانه اى قرار گیرد که براى رعایت اختصار از شرح آن چشم مى پوشیم.
جالب این که، امیر مؤمنان على(علیه السلام) به هنگامى که مالک شهید شد، در سوگ او نیز سخنانى گفت که در آن «الگوهاى روشن براى یک فرمانده خوب» ارائه داده شده است، فرمود:
مالِکٌ وَما مالِکٌ
وَاللّهِ لَوْ کانَ جَبَلاً لَکان فِنْداً
وَلَوْکانَ حَجَراً لَکانِ صَلْداً
لایَرْتَقیهِ الْحافِرُ
وَلایُوفى عَلَیْهِ الطّائِرُ:
مالک، امّا چه مالکى!
به خدا سوگند اگر کوه بود یکتا بود!
و اگر سنگ بود سر سخت و محکم بود!
مرکب راهوار اندیشه، قدرت نداشت از کوهسار وجودش بالا رود! و هیچ پرنده فکر انسانى نمى توانست به اوج قلّه روح بلندش پرواز کند!
در اینجا امام صفات زیر را به عنوان صفات ویژه اى براى این فرمانده بزرگ و نمونه، مى شمرد:
1ـ عظمت روح
2ـ بلندى فکر
3ـ استوارى و پایمردى در برابر حوادث سخت
4ـ کسى که به هنگام فقدانش راستى جاى خالى او احساس مى شود
از مجموعه این صفات و صفات گذشته، ارزشهاى والائى که در یک فرمانده نمونه باید جمع باشد به دست مى آید; و باید تصدیق کرد جمع میان این صفات کار مشکل، و اگر کسانى واجد آن باشند وجودشان بسیار مغتنم است.
* * *
1ـ نهج البلاغه، بخش نامه ها، نامه 38.
2ـ نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 443.
