این نکات در رابطه با جنگ احزاب قابل توجّه است:
1ـ جنگ احزاب آخرین تلاش کفر، آخرین تیر ترکش دشمن، و آخرین قدرت نمائى «شرک» در برابر «توحید» بود; به همین دلیل، هنگامى که بزرگترین قهرمانان دشمن «عَمْرو بن عَبْدَوَد» در برابر بزرگترین افسر رشید اسلام، امیر مؤمنان على(علیه السلام)قرار گرفت; پیامبر فرمود:
«بَرَزَ الاِْیْمانُ کُلُّهُ اِلَى الشِّرْکِ کُلِّهِ; تمام ایمان در برابر تمام کفر قرار گرفت».
زیرا پیروزى یکى از این دو نفر بر دیگرى پیروزى کفر بر ایمان یا ایمان بر کفر بود; و به تعبیر دیگر، کارزارى بود که سرنوشت اسلام و شرک را مشخّص مى ساخت; و پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دقیقاً به این امر توجّه داشت.
2ـ مسأله حفر خندق که به پیشنهاد «سلمان فارسى» صورت گرفت در جزیرة العرب سابقه نداشت; و از لحاظ نظامى و روانى حائز اهمّیّت بود; و ضربه اى براى احزاب شرک.
امروز از مشخّصات خندق، اطّلاعات زیادى در دست نداریم; مورّخان نوشته اند پهناى آن به قدرى بود که سواران دشمن نتوانند با پرش از آن بگذرند، عمق آن نیز به اندازه اى بود که اگر کسى وارد آن مى شد به آسانى نمى توانست از سوى مقابل بیرون آید.
به علاوه، تسلّط تیراندازان اسلام بر منطقه خندق، به آنها امکان مى داد که اگر کسى قصد عبور داشت او را در همان وسط خندق هدف قرار دهند.
مدیریّت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در امر حفر این خندق بسیار جالب بود; هر ده نفر را مأمور حفر 40 ذراع (حدود 20 متر) از خندق کرده بود; و خود نیز شخصاً با آنها همکارى مى کرد; و با توجّه به این که عدد لشگر اسلام طبق مشهور بالغ بر «سه هزار نفر» بود، طول مجموع خندق را بعضى دوازده هزار ذراع (تقریباً شش هزار متر) تخمین زده اند; و به گفته برخى از مورّخان، حفر خندق در شش روز به انجام رسید.
از ابن هشام نقل شده است که مسلمانان روزها به کار حفر خندق سرگرم بودند و شبها به خانه هاى خود باز مى گشتند; امّا رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) روى یکى از تپـّه ها چادر زده بود، و شبها نیز در همانجا به سر مى برد; و در همین محل بود که به یاد این سابقه «مسجد ذناب» ساخته شد.
باید اعتراف کرد که با وسائل ابتدائى آن روز، حفر چنین خندقى بسیار طاقت فرسا بود; و طبعاً مدّت قابل توجّهى وقت لازم داشت; ولى جالب این که پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پیش بینى هاى لازم را چنان کرده بود که سه روز قبل از رسیدن لشگر کفر به مدینه، کار حفر خندق پایان گرفته بود به طورى که وقتى لشگر قریش آن را دیدند، سخت در حیرت و شگفتى فرو رفتند.
3ـ ثبات و پایدارى پیامبر و لشگر اسلام علیرغم گرسنگى شدید و کمبود موادّ غذائى از یک سو، و بدى اوضاع جوّى از سوى دیگر، بزرگترین اثر را در بازگشت احزاب داشت; زیرا قادر نبودند که با موقعیّت هجوم نظامى سریع، کار سپاه اسلام را یکسره کنند; بلکه در جاى خود نزدیک یک ماه تمام باقى ماندند، بدون هیچ فعّالیّت جنگى قابل ملاحظه اى! اگر بر این مشکلات این را بیفرائیم که قبائل عرب به عملیّات نظامى طولانى و فرسایشى عادت نداشتند، بلکه قدرتشان در حرکات آنى و گریز سریع بود; خواهیم دانست ناراحتى شدید احزاب از طول مدّت محاصره و آثار مربوط بدان امرى طبیعى بود.
4ـ جلوگیرى مسلمانان، از گروه از خود گذشته احزاب و سوارانى که سعى داشته از جاى تنگ خندق بگذرند، اثر شدیدى در ایجاد ترس و رعب و از بین بردن مقاصد خصمانه آنها داشت; زیرا یقین کردند که این گونه از خود گذشتگى در هر حال بى نتیجه است.
5ـ گشتیهایى را که پیامبر اسلام وظیفه دقیق نگهبانى نظامى را به عهده آنها نهاده بود، در این جنگ سهم مهمّى داشتند; و نقش شان در خنثى کردن این هجوم بى سابقه، قابل توجّه بود.
6ـ «نعیم بن مسعود» براى نفاق افکنى در لشگر کفر که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) او را به آن مأمور کرده بود، نقش بزرگى در ضعف سپاه احزاب و ایجاد اختلاف میان آنها داشت; و این پیش آمد اهمّیّت جنگ روانى را در برابر نبرد مسلّحانه کاملاً آشکار مى سازد.
7ـ انسجام و هماهنگى لشگر اسلام و انضباط آنان، و اطاعت از رهبرشان اثر بسیار عظیمى در بالا بردن موقعیّت آنها داشت; به ویژه که دشمنان نقطه مقابل آن بودند; و همین امر کار دیپلوماسى اسلام را که افرادشان مورد اعتماد شدید هم بودند، در اساس بسیار آسان مى ساخت; و بى جهت نیست که در از هم پاشیدن نیروى احزاب و پراکنده نمودن یکپارچگى صفوف آن، به آسانى پیروز شدند.
8ـ براى قریش در پایان این جنگ کاملاً روشن شد که کوشش شان براى نابودى نهضت اسلام از طریق توسّل به نیروى نظامى، به پیروزى نخواهد انجامید; به ویژه که آنها در این نبرد هم نیروهایشان را در بزرگترین لشکرکشى در جزیرة العرب بسیج کرده بودند.
9ـ هدف اصلى پیامبر بى نتیجه ساختن این بسیج هولناک احزاب بود، که پس از آن هرگز قادر به بسیج چنین نیرویى نشدند; و به طور جداگانه نیز از برخورد با نیروى اسلام وحشت داشتند; و از این پس ابتکار عمل در همه جا به دست مسلمانان افتاد و از دست نرفت تا اسلام تمام جزیرة العرب را در بر گرفت.
10ـ «عوامل پیروزى» پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و لشگر اسلام در میدان احزاب، علاوه بر تأیید الهى به وسیله لشگر نامرئى و باد و طوفان شدیدى که آرایش لشگر احزاب را به هم ریخت و در قرآن به آن اشاره شده، مجموعه اى بود از روشهاى نظامى، سیاسى، به اضافه عامل مهمّ فرهنگى، و مدیریّت تمام عیار پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در این زمینه ها.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)با قبول پیشنهاد حفر خندق، عنصر تازه اى در جنگهاى عرب که تا آن زمان وجود نداشت وارد کرد، که در تقویت روحیّه سپاه اسلام و تضعیف روحیه سپاه کفر، بسیار مؤثّر بود. مواضع حساب شده لشگر اسلام در اطراف خندق و تاکتیکهاى نظامى مناسب، عامل مؤثّر دیگرى براى عدم نفوذ دشمن به داخل مدینه بود.
کشته شدن «عمرو بن عبدود» به دست قهرمان بزرگ اسلام، على بن ابیطالب(علیه السلام)و فرو ریختن پایه هاى امید لشکر احزاب با مرگ وى، عامل دیگرى محسوب مى شد.
ایمان به پروردگار و توکّل بر ذات پاک او که بذر آن در دلهاى مسلمانان به وسیله انقلاب عقیدتى و فرهنگى افشانده شده بود، و مرتّباً در طول جنگ به وسیله تلاوت آیات قرآن و سخنان دلنشین و حرکت آفرین پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آبیارى مى شد، نیز یک عامل مهمّ دیگر به حساب مى آید. شکیبائى فوق العاده، و روح بزرگ و اعتماد به نفس پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به مسلمانان قوّت قلب و توان و آرامش مى بخشید و در پیروزى مؤثّر بود.
1ـ بحار الانوار، ج 20، ص 215، چاپ جدید.
2ـ سیره حلبى، ج 2، ص 331، طبع مصر ـ سیره ابن هشام، ج 3، ص 235.
3ـ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 50، چاپ بیروت.
4ـ طبقات، ج 2، ص 67، طبع بیروت.
5ـ تاریخ پیامبر اسلام، دکتر محمد ابراهیم آیتى، ص 382، چاپ دانشگاه تهران.
