در «آیات 139 تا 143 از سوره آل عمران» تحلیل دقیقى روى نتایج جنگ احد شده است. دقّت در آیات فوق پرده از روى اسرار این شکست و ناکامى بر مى دارد، و مسلمانان را در بوته این آزمایش بزرگ آبدیده تر مى کند; و از این شکست دردناک پلى براى پیروزیهاى آینده مى سازد.
اهمّ این امور به شرح زیر است:
1ـ اشتباه در محاسبه، اشتباهى که براى بعضى از تازه مسلمانان در فهم تعالیم اسلام پیدا شده بود و گمان مى کردند تنها اظهار ایمان براى پیروزى کافى است.
به تعبیر دیگر، شاید بسیارى از آنها به غلط چنین مى پنداشتند که در تمام میدانهاى جنگ، خداوند آنان را فقط با امدادهاى غیبى بر دشمن چیره مى کند، و تلاش و کوششى از ناحیه آنها لازم نیست; و به این ترتیب سنّت الهى را در عوامل پیروزى طبیعى و تهیه وسائل لازم به دست فراموشى سپرده بودند.
حادثه دردناک احد نشان داد امدادهاى غیبى در جاى خود، و آمادگیهاى نظامى و رزمى و جهاد قاطع و کوبنده نیز در جاى خود. بنابراین هرگز نباید عوامل و اسباب عادّى را نادیده بگیرند.
2ـ عدم انضباط نظامى و مخالفت یاران «عبداللّه بن جبیر» با فرمان مؤکّد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دائر بر عدم ترک سنگر حسّاس کوه «عینین» عامل مهمّ دیگرى براى این شکست بود; تا بدانند در میدان جنگ انضباط نظامى، فوق العاده سرنوشت ساز است، هر گونه تمرّد و سرپیچى از دستور فرماندهى ممکن است بسیار گران تمام شود.
3ـ دنیا پرستى جمعى از مسلمانان تازه کار ـ که گرد آورى غنائم جنگى را بر تعقیب دشمن ترجیح دادند، سلاح را بر زمین گذاشتند و براى این که عقب نمانند، به جمع غنائم پرداختند ـ سوّمین عامل شکست بود; تا بدانند در راه خدا و «جهاد فى سبیل اللّه» باید همه چیز را جز او فراموش کرد، و آن کس که براى خدا پیکار کند نمى تواند به فکر دنیا و غنائم باشد.
4ـ غرور و غفلت ناشى از پیروزى درخشان در آغاز کار سبب شد که فکر قدرت نظامى دشمن را از سر بیرون کنند و تجهیزات جنگى او را ناچیز پندارند و از تعقیب آنها منصرف شوند.
این بى توجّهى، سبب شد این درس را براى آینده بیاموزند که هرگز پیروزیها را نیمه کاره نباید رها کرد، و تا دشمن به طور کامل متلاشى نشده است نباید از پاى نشست.
5ـ رها کردن مرکز فرماندهى، عامل دیگرى بود که آن را نباید از نظر دور داشت; زیرا لشگر اسلام، از این نکته مهمّ نظامى غفلت کرد که هرگز نباید مرکز فرماندهى را رها کند که اگر آسیبى به آن رسد شکست حتمى است، و هر گاه همان چند نفر و مخصوصاً امیر مؤمنان على(علیه السلام) پروانهوار گرد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)نبودند و دفاع نمى کردند، کار اسلام تمام شده بود و ظاهراً نامى از اسلام و مسلمین باقى نمى ماند.
اکنون ببینیم قرآن مجید در تحلیل شکست احد چه مى گوید، و چگونه از آن پل پیروزى مى سازد; قرآن مى گوید:
«... و سست نشوید! و غمگین نگردید! و شما برترید اگر ایمان داشته باشید!
«اگر (در میدان اُحُد،) به شمام جراحتى رسید (و ضربه اى وارد شد)، به آن جمعیّت نیز (در میدان بدر)، جراحتى رسید (و ضربه اى وارد شد)، به آن جمعیّت نیز (در میدان بدر،) جراحتى همانند آن وارد گردید. و ما این روزها (ىِ پیروزى و شکست) را در میان مردم مى گردانیم; (ـ و این خاصیّت زندگى دنیاست ـ) تا خدا، افرادى را که ایمان آورده اند، بداند (و شناخته شوند); و خداوند از میان شما، شاهدانى بگیرد; و خداوند ظالمان را دوست نمى دارد.
«و تا خداوند، افراد با ایمان را خالص گرداند (و ورزیده شوند); و کافران را به تدریج نابود سازند.
«آیا چنین پنداشتید که (تنها با ادّعاى ایمان) وارد بهشت خواهید شد، در حالى که خداوند هنوز مجاهدان از شما و صابران را مشخّص نساخته است؟!
«و شما مرگ (و شهادت در راه خدا) را، پیش از آن که با آن رو به رو شوید، آرزو مى کردید; سپس آن را با چشم خود دیدید، در حالى که به آن نگاه مى کردید (و حاضر نبودید به آن تن در دهید! چقدر میان گفتار کردارِ شما فاصله است!).»
این آیات با آن لحن گیرا و برنده، همچون پتک بر مغز تازه مسلمانان وارد شد، و این شکست دردناک را مکتبى براى آموزش طریقه خودسازى، و برطرف ساختن ضعفها ساخت; تا با منطق واقعى اسلام آشنا شوند،موضع خود را براى آینده اصلاح کنند و از این شکست نردبانى براى پیشرفت سریع خود و نسلهاى آینده بسازند; تا فقط تکیه بر ادّعاها و شعارها نکنند، و به واقعیّتها رو آورند، و تا کیفیّت را فداى کمّیّت نکنند و ناخالصى ها را از خود دور سازند.
* * *
1ـ ترجمه آیات 139 تا 143 سوره آل عمران.
