از مسائلى که دوست و دشمن درباره پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) پذیرفته اند، مدیریّت شایسته و فرماندهى فوق العاده اوست.
هر کس در هر چیز تردید کند در این دو معنى تردید نخواهد کرد که او هم مدیر لایقى بود و هم فرمانده فوق العاده اى.
دلیل آن هم «پیروزى سریع پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) بر انبوه دشمنان در کوتاه ترین مدّت و با کمترین ضایعات» است!
در مهمترین جنگهاى اسلامى، پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) شخصاً فرماندهى سپاه را بر عهده داشت، و این جنگها به نام «غزوه» از دیگر جنگهاى اسلامى مشخص مى شود و از حسّاسیّت و اهمّیّت فوق العاده اى برخوردار بوده است.
نه تنها مورّخان اسلامى بلکه مورّخان غیر مسلمان هم که تاریخ اسلام را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند، مدیریّت و فرماندهى پیامبر را بسیار ستوده، و روش او را در جنگ از بهترین روشها معرّفى کرده اند.
به همین دلیل، هیچ مدیر و فرمانده مسلمانى نمى تواند خود را از مطالعه حالات پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مخصوصاً بخشهاى مربوط به غزوات بى نیاز ببیند.
همچنین بررسى برنامه هاى مؤثّر امیرمؤمنان على(علیه السلام) چه در مبارزاتى که همراه پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به عنوان یک افسر نیرومند با دشمنان داشت، و چه جنگهائى را که شخصاً فرماندهى لشگر را در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) بر عهده داشت، و چه در پیکارهاى او در سه جنگ معروف با «ناکثین» و «قاسطین» و «مارقین» (پیمان شکنان جنگ جمل، جبّاران شام، و خوارج نهروان) بعد از پیامبر رهبرى نمود.
همه آن غزوات و این جنگها، مملو از نکات مهمّ مربوط به مدیریّت و فرماندهى مکتبى و اسلامى است که مى تواند در همه زمینه ها الهامبخش باشد.
قرآن مجید در مورد شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پنج صفت را به عنوان دلایل شایستگى او براى این پست و مقام بیان کرده است:
لَقَدْ جائَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ
عَزیزٌ عَلَیْهِ ماعَنِتُّمْ
حَریصٌ عَلَیْکُمْ
بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ:
از سوى خدا پیامبرى به سراغ شما آمد که از خود شماست (جوشیده از میان توده هاى شما)!
کسى که ناراحتیهاى شما بر او ناگوار و سنگین است!
و براى هدایت و نجات شما سخت کوشا است!
و نسبت به مؤمنان، مهربان و رحیم است!
به این ترتیب، جوشیده بودن از میان توده هاى جمعیّت و مردم مستضعف، دلسوزى فوق العاده، علاقه شدید به سامان بخشیدن به کار مردمى که تحت رهبرى او هستند، و بالاخره مهر و محبّت فوق العاده، از ویژگیهاى مهمّ این پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و از خصوصیّات رهبرى و مدیریّت او، و هم از عوامل پیروزى سریع و عمیق او بود.
طبق این بیان، هیچ مدیر و فرمانده اسلامى نمى تواند از این صفات پنجگانه خالى باشد.
1ـ او باید از میان همان مردم برخیزد که رهبرى آنها را بر عهده دارد تا دردها و نیازها و مشکلات آنها را بخوبى درک کند.
این که مى بینیم بسیارى از مدیریّتها به ناکامى مى کشد، یک دلیلش همین است که بافت وجود مدیر و فرمانده، با بافت وجود کسانى که تحت مدیریّت و فرماندهى او هستند بکلّى متفاوت است; لذا درست یکدیگر را درک نمى کنند، و آن پیوند و همبستگى که میان «پیشوا» و «پیرو»، و «فرمانده» و «تحت فرماندهى» لازم است در میان آنها حاصل نمى شود.
2ـ دلسوز بودن یکى دیگر از شرایط لازم براى مدیریّت است; آنها که تنها با مقرّرات ادارى و ضوابط و قوانین کار مى کنند و تمام همّشان این است که فقط وظایف ادارى را انجام دهند و حاضر نیستند قدمى از آن فراتر بگذارند، قطعاً مدیران و فرماندهانى ناموفّقند. در این آیه از ویژگیهاى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) این را مى شمـرد که ناراحتیهاى شمـا بر او سخت گران است، و از رنجهاى شما رنج مى برد.
3ـ عشق و علاقه به کار خود، که در آیه فوق از آن تعبیر به «حَریصٌ عَلَیْکُمْ» شده است، و اشاره به عشق شدید و علاقه فوق العاده پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) نسبت به هدایت مردم است نیز از شرایط اساسى مدیریّت و فرماندهى محسوب مى شود.
مدیرى که «عاشق» کار خود نیست، هرگز کار چشمگیرى انجام نخواهد داد، و «فرماندهى» که به برنامه خود عشق نمىورزد هرگز پیروزى بزرگى به دست نخواهد آورد; و از اینجا روشن مى شود که مسأله مدیریّت بیش از آنچه جنبه هاى ظاهرى دارد، نیازمند به ریشه هاى معنوى است که شخص «مدیر» و «فرمانده» را براى کار خود بسازد و آماده کند.
4 و 5ـ مدیر باید نسبت به نفرات تحت اداره خود هم «رؤوف» باشد، و هم «رحیم».
در این که میان «رؤوف» و «رحیم» چه تفاوتى است؟ بعضى از علماى لغت گفته اند «رأفت» مرتبه بالاترى از «رحمت» است. به این ترتیب، در رهبران و مدیران و فرماندهان، مرتبه والاى محبّت لازم است نه فقط یک مرحله ساده و عادى.
و بعضى از مفسّران معتقدند که «رحمت» در مقابل «خطاکاران» است و «رأفت» در مورد افرادى که نیاز به کمک دارند; و به تعبیر دیگر، اوّلى جبنه منفى دارد و دوّمى جنبه مثبت; و طبق این تفسیر مدیر باید نسبت به تمام افراد حتّى خطاکاران مهربان باشد، و هم نیازهاى آنها را در نظر بگیرد.
* * *
1ـ سوره توبه، آیه 128.
2ـ لسان العرب، مادّه رأفت.
