بعد از آن که «کلّیّات مسائل» در شورا براى مدیر روشن شد و به مرحله تصمیم گیرى درآمد، براى تحقّق بخشیدن و اجراى آن، نیاز به «برنامه ریزى» است.
یک مدیر خوب، کسى است که از قدرت «برنامه ریزى» بهره کافى داشته باشد که آن نیز با استفاده از تجربیّات شخصى و استفاده از تجارب دیگران در نظرات صاحبنظران، انجام مى گیرد; و به هر حال، بدون برنامه ریزى هرگز «نباید» و «نمى توان» وارد مرحله عمل شد.
منتها گاه نیاز به برنامه ریزى «کوتاه مدت» است و گاه «دراز مدت» و گاه هر دو.
درست است که باید تمام مراحل برنامه تا پایان کار قبلا تنظیم شود ولى گاه عملا تنظیم تمام برنامه غیر ممکن است، چون طبیعت بعضى از مسائل ایجاب مى کند که نسبت به آینده آن ابهاماتى در کار باشد. در اینجا یک لحظه نباید از حرکت ایستاد و چاره اى جز «برنامه ریزى مقطعى» نیست. باید براى رسیدن به هدف، مراحل مختلفى در نظر گرفته شود و براى هر مرحله یک «برنامه جداگانه» تنظیم گردد.
اهمّیّت «برنامه ریزى» تا به آن پایه است که حتّى کارهاى ساده نیز باید توأم با برنامه باشد، چرا که بدون برنامه ریزى، مسأله «سازماندهى» که مرحله بعد از آن است، امکان پذیر نخواهد بود; و بدون سازماندهى، وصول به هدف، مشکل یا غیر ممکن است.
برنامه ریزى باید واجد شرایط زیر باشد:
الف ـ برنامه، باید دقیق و از نظر کیفى و کمّى کاملا روشن باشد.
ب ـ برنامه باید از هر گونه ابهام و کلّى گوئى خالى و تماماً جنبه عملى و عینى داشته باشد.
ج ـ در برنامه ریزى باید نیروهاى انسانى لازم براى انجام هر کار، هزینه ها، و ابزار و وسائل مورد نیاز، دقیقاً محاسبه شود، و براى هر مرحله و هر مقطع، آنچه لازم است پیش بینى گردد.
د ـ در برنامه ریزى باید زمانبندى مورد توجّه قرار گیرد، به طورى که نه وقت بیهوده تلف شود و نه حجم برنامه، بیش از مقدار وقت باشد.
هـ ـ در برنامه ریزى باید همیشه محلّى براى «حوادث پیش بینى نشده» در نظر گرفته شود، چرا که بسیار مى شود که «مدیران» و «فرماندهان» در جریان عمل با مشکلات پیش بینى نشده اى رو به رو مى شوند که اگر آمادگى براى رویاروئى با آن نداشته باشند، و به هنگام برنامه ریزى این مسائل مورد توجّه آنها قرار نگرفته باشد کارشان به بن بست مى کشد و درمانده مى شوند.
اگر به داستان جنگ احزاب و مسأله حفر آن خندق عظیم به گرد مدینه که نه عابر پیاده به آسانى مى توانست از آن بگذرد، و نه سواران مى توانستند از روى آن بپرند، آن هم در مدّتى کوتاه و با وسائل بسیار بسیار ابتدائى، بیندیشیم، و مدیریّت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) را در این زمینه و کیفیّت تقسیم این کار را میان یارانش بنگریم، به دقّت و ظرافت در برنامه ریزى پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پى مى بریم و جالب این که تا کار خندق پایان یافت، دشمن هم از راه رسید!
پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) شخصاً براى تمام حرکتهاى نظامى و غزوات اسلامى تمام مسائل را دقیقاً زیر نظر مى گرفت و برنامه را تنظیم مى نمود.
در داستان حرکت امام حسین(علیه السلام) و یارانش به سوى کربلا مى خوانیم که در یکى از منزلگاهها دستور داد که بیش از حدّ نیاز آب با خود بردارند که سرِّ آن بر همگان روشن نبود، امّا هنگامى که با لشکر «حر» در وسط بیابان خشک و بى آبى رو به رو شدند، امام(علیه السلام) دستور داد، آبهاى اضافى را در اختیار لشکر دشمن که سخت تشنه بودند، بگذارند، و این امر، اثر عمیقى در روحیّه حر و یارانش گذاشت و بى شک این محبّت در موضعگیرى آینده او مؤثّر بود.
امام صادق(علیه السلام) براى نشر علوم اسلامى در زمانهائى که شیعیان و شاگردان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) سخت در فشار قرار خواهند گرفت برنامه ریزى فرمود، و به یکى از دوستانش تأکید کرد امروز که توانائى دارى، این احادیث را بنویس و در میان یاران خود پخش کن، چرا که زمانى فرا مى رسد که مردم دسترسى جز به کتابهایشان ندارند و جبّاران زمان رابطه میان امامان(علیهم السلام) و پیروان مکتبشان را قطع مى کنند.
و از این ریزه کاریها در زندگى پیشوایان بزرگ اسلام فراوان است.
* * *
1ـ ابن هشام، ج 3، صفحه 224 به بعد.
2ـ ارشاد مفید، ج 2، ص 78.
3ـ اصول کافى، ج 1، ص 52 ـ ذریعه، ج 1، ص 6 ـ 8.
