ماجراى «بیعت رضوان» که نام دیگرش «بیعت شجره» است سند و الگوى بزرگى براى همه مسلمانان در این زمینه است.

   قبلا اشاره کردیم که پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در سال ششم هجرت به قصد انجام مناسک عمره با 1400 نفر از مسلمانان به حالت احرام عازم مکّه شد(1) در حالى که خصومت شدید میان مسلمانان و مشرکان مکّه برقرار بود; و خاطره جنگهاى بدر و احد و احزاب فراموش نشده بود; و سخت آشکار بود که پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) از مرحله دفاع به مرحله هجوم وارد شده، اصل این کار به فرمان الهى صورت گرفت و یکى از شجاعانه ترین اقدامات نظامى سیاسى دوران زندگى پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) بود; چرا که حرکت با این تعداد، آن هم بدون تجهیزات جنگى (یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) فقط شمشیر به همراه داشتند که در عرف عرب به عنوان اسلحه مسافر محسوب مى شد) و رفتن به منطقه نفوذ و قدرت دشمن، در جائى که هیچ پناهگاهى وجود نداشت، مطلب عجیب و خطرناکى به نظر مى رسید، تا آنجا که منافقان مى گفتند که «محمّد(صلى الله علیه وآله وسلم) و یارانش هرگز از این سفر باز نخواهند گشت; چنان که قرآن سخن آنها را نقل کرده:

   «بَلْ ظَنَنْتُمْ اَن لَّنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلیهِمْ أَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فى قُلُوبِکُمْ...; ولى شما گمان کردید پیامبر و مؤمنان هرگز به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت; و این (پندار غلط) در دلهاى شما زینت یافته بود...»(2)

   این اقدام در بردارنده معانى متعدّد سیاسى و نظامى و روانى بود و در حقیقت قدرت نمائى بى نظیرى بود تا قریش را از اندیشه هجوم مجدد به مدینه باز دارد، و ضمناً به همه اعراب نشان دهد که مانند تمام آنها، کعبه را بس محترم و مقدَّس مى دارد، و بدین ترتیب تبلیغات منفى قریش را خنثى سازد; و از سوى دیگر به قریش ثابت کند که موقعیّت «مکّه» با پیروزى نهضت اسلام متزلزل نخواهد شد و مکّه همچنان مقدّس خواهد بود در نظر مسلمین نیز سخت مقدّس باقى خواهد ماند.

   مسلمانان سرانجام به سرزمین «حدیبیّه» که روستائى نزدیک مکّه (تقریباً 20 کیلومترى مکّه) بود رسیدند، و چنان که پیش بینى مى شد، مشرکان از ورود آنها به مکّه، جلوگیرى کردند، و سفیران متعدّدى میان قریش و لشگر اسلام رفت و آمد کردند، سرانجام به تنظیم صلحنامه «حدیبیّه» که یک پیروزى عظیم با امتیازات مهم براى مسلمانان بود منتهى شد و در تمام جزیرة العرب مثل بمب صدا کرد، و راه را براى پیشرفت سریع اسلام گشود که تجزیه و تحلیل آن یکى از جالبترین و ظریفترین مسائل تاریخ اسلام است.

   غرض این که، در این اثنا که «سُفراء» رفت و آمد مى کردند، قریش یکى از سفیران پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) را بازداشت کرد; و به دنبال آن، شایعه قتل او در لشگرگاه اسلام پیچید. پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) سخت خشمگین شد و فرمود:

   «لا نَبْرَح حَتّى نُناجِزَ الْقَوْمَ، فَدَعا رَسُولُ اللّهِ(صلى الله علیه وآله وسلم) النّاسَ إِلَى الْبَیْعَةِ...; ما حرکت نمى کنیم تا با آنها پیکار کنیم; اینجا بود که رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مردم را دعوت به بیعت (مجدّد) فرمود...».(3)

   و براى این که خون مسلمانان را به جوش آورد و نیرومندترین انگیزه را در آنها ایجاد کند اقدام، به تجدید بیعت کرد، و در زیر درخت بزرگى که در آنجا بود نشست و همه مسلمانان فرد فرد آمدند و دست بیعت به دست او گذاردند، و اعلام وفادارى مجدّد تا سرحدّ جان کردند.

   بیعت تاریخى عجیبى که مایه خشنودى خداوند بود، و به همین دلیل «بیعت رضوان» نامیده شد که قرآن در این باره مى گوید:

   «لَقَدْ رَضِىَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحَتَ الشَّجَرَةِ...; خداوند از مؤمنان ـ هنگامى که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند ـ راضى و خشنود شد...»(4)

   و از آنجا که زیر درختى انجام گرفت، نام دیگرش «بیعت شجره) شد.

   این بیعت که از عزم راسخ پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و مسلمین در مبارزه تا آخرین نفس و آخرین قطره خون حکایت مى کرد، دشمن را سخت به وحشت افکند، و یکى از عوامل موثّر هموار شدن جادّه صلح با آن امتیازات بزرگ، بود; و از سوى دیگر انسجام فوق العاده در ارتش اسلام به وجود آورد و انگیزه هاى جهاد را به عالیترین وجهى تقویت نمود.(5)

   این یک حرکت الهى و ابتکارى بود که در این لحظات حسّاس انجام گرفت.

* * *

1ـ سیره ابن هشام، ج 3، ص 322.

2ـ سوره فتح، آیه 12.

3ـ سیره ابن هشام، ج 3، ص 330.

4ـ سوره فتح، آیه 18.

5ـ ماجراى حدیبیّه را همه مورّخان و مفسّران در کتابهاى تاریخ و تفسیر آورده اند.