در ابتداى بحث، باید توجّه به این مطلب داشته باشیم که مدیریّت و فرماندهى یک نوع «ایدئولوژى» است; یعنى، یک نوع از «بایدها» است.

   مدیر باید این چنین باشد، فرمانده باید آنچنان باشد، وظیفه فرمانده این است و وظیفه مدیران آن است; و مى دانیم «بایدها» همیشه از «هستیها» یعنى از «جهان بینى» سرچشمه مى گیرد.

   ما اگر واقعیّات موجود را تشخیص ندهیم، وظائف لازم را تشخیص نخواهیم داد; اگر «هستیها» را ندانیم، «بایدها» را نخواهیم دانست.

   اینجا بحث مفصّلى است درباره رابطه «جهان بینى» و «ایدئولوژى» و این که اینها چه نوع رابطه اى با هم دارند; ولى ما در اینجا همین اندازه مى گوئیم که طرفدار این رابطه هستیم.

   ما معتقدیم همیشه «بایدها» از «واقعیّت ها» سرچشمه مى گیرند و یک رابطه محکم و منطقى میان «جهان بینى» و «ایدئولوژى» وجود دارد.

   بنا بر این، چون ما در مدیریّت و فرماندهى با یک سلسله «بایدها» سر و کار داریم طبعاً باید ببینیم چه واقعیّتهائى است که این بایدها را به دنبال خود مى کشاند; و چون مدیریّت، و فرماندهى اسلامى مطرح است، قهراً جهان بینى هم باید جهان بینى اسلامى باشد.

   یک نگاه اجمالى به عالم هستى مى افکنیم و یک نگاه اجمالى هم به قرآن، آن وقت یک جهان بینى فشرده در زمینه این بحث به دست مى آوریم; و سپس به بحث فرماندهى و مدیریّت و بایدها و نبایدهایى که در این زمینه وجود دارد مى پردازیم.

   براى پى بردن به ضرورت تشکیلات در پیشبرد اهداف بزرگ اجتماعى، باید قبل از هر چیز، اقدام به یک سیر «آفاقى» و «انفسى» کرد.

   در قسمت اوّل، یک نگاه به عالم بزرگ هستى مى افکنیم، در همان نگاه اوّل مى بینیم مجموعه عالم هستى یک نظام عظیم تشکیلاتى است; و به تعبیر دیگر، این جهان، اداره بزرگى که با یک مدیریّت مقتدر و توانا و بى نهایت آگاه، اداره مى شود.

   جالب این که در میان اوصاف خداوند در قرآن مجید، کلمه «رب» بیش از همه جلب توجّه مى کند، و تقریباً در حدود «هزار بار» این کلمه در آیات قرآنى تکرار شده است(1) (یعنى تقریباً در هر شش آیه یک بار)، و بعد از لفظ جلاله (اللّه) که اشاره به ذات جامع جمیع صفات کمالات است و در حدود 2700 بار در قرآن تکرار شده، (از نظر تعداد) کلمه «ربّ» قرار دارد.

   ارباب لغت، معانى زیادى از جمله پنج معنى زیر را براى «ربّ» ذکر کرده اند: «مالک، مدیر، مربّى، قیّم، منعم»(2) که در مجموع آنها مسأله «مدیریّت» به خوبى نمایان است; و بعضى دیگر در معنى این واژه، مفهوم «المالِک المُصْلِح» را ذکر کرده اند که موضوع مدیریّت را به شکل واضح ترى منعکس مى کند.

   قابل توجّه اینکه، این واژه هنگامى که به صورت مطلق ذکر شود و بدون هیچ قید دیگر، تنها در مورد «خدا» به کار مى رود، ولى هر گاه بخواهیم درباره مخلوق به  کار بریم، باید آن را اضافه کرده; مثلا، بگوئیم: «رَبُّ الدّارِ»; «رَبُّ البَیْتِ» و...

   بنا بر این، وقتى که ما از دیدگاه قرآن نگاه مى کنیم، خدا را به صورت یک فرمانده و مدیرکل در عالم هستى مى بینیم.

   نتیجه مى گیریم که عالم هستى اداره و سازمان بزرگى است که در رأس این سازمان و اداره عظیم، خدا است.

   جهان بینى اسلامى به ما مى گوید: کلّ عالم یک سازمان واحد و یک اداره کل است که خداوند هم فرمانده کلّ آن مى باشد.

   از دیدگاه «جهان بینى توحیدى» مجموع عالم یک واحد بیش نیست با ارتباط تشکیلاتى منسجم و تحت حاکمیّت «اللّه».

   قرآن مى گوید مسلمانان باید خودشان را با نظام کلّ عالم تطبیق بدهند، «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمیزانَ; و آسمان را برافراشت و میزان و قانون (در آن) گذاشت.»

   و بلافاصله نتیجه گیرى مى کند «اَلاّ تَطْغَوْا فِى الْمیزانِ; تا در میزان طغیان نکنید (و از مسیر عدالت منحرف نشوید.)»(3)

   یعنى، شما که قطره اى از این اقیانوس بیکران و ذرّه اى از دشت پهناور و جزءِ کوچکى از این عالم بزرگ هستید، مگر ممکن است از نظم حاکم بر آن مستثنا باشید و بدون حساب و کتاب زندگى کنید! مگر وصله ناهمرنگ در این عالم ممکن است!

   اصولا مهمترین دلیل شناخت خدا که همه فلاسفه و متکلّمین روى آن تکیه کرده اند و اکثریّت قریب به اتّفاق آیات توحیدى قرآن بر محور آن دور مى زند، «برهان» نظم است که از مدیریّت حساب شده این جهان، به وجود آن «مدیر و مدبّر» و آن «فرمانده قادر و دانا» پى مى بریم که اگر مدیریّت بى نظیر خداوند در پهنه عالم هستى نبود وجودش ناشناخته مى ماند.

   نه تنها ذات مقدّس او، که بسیارى از صفات والایش از همین نظام هستى و مدیریّت بى نظیر آن شناخته مى شود.

   تمام کتابهائى که در زمینه علوم مختلف نوشته شده است و از نظامات جهان هستى در خلقت منظومه ها و کهکشانهاى عظیم گرفته، تا اسرار شگفت انگیز اتم و انواع جانداران و گیاهان سخنى مى گوید، همه و همه شرح و بیان «مدیریّت دقیق» و «فرماندهى حساب شده» خداوند در این عالم بزرگ است.

* * *

1ـ در عدد مجموعه آیات قرآن شش قول است: به ترتیب: 6000 ـ 6204 ـ 6214 ـ 6219 ـ 6225 ـ 6236 (اتقان، ج 1، ص 69).

2ـ «لسان العرب»، مادّه «ربّ»، در این فرهنگ گسترده عربى، حدود 10 صفحه درباره معانى مختلف «ربّ» بحث شده است.

3ـ سوره رحمان، آیه هاى: 7 و 8 .