روشن است که علم خداوند به موجودات این جهان از کوچک و بزرگ و تمام حوادثى که در طول زمان براى آنها پیش مى آید، از نوع «علم حصولى» نیست. خداوند، به هیچ صورتى یک اندام جسمانى نیست تا چشم و گوش و سلسله اعصاب و مغز و روحى داشته باشد و عکس موجودات در آن نقش بندد. از سوى دیگر خداوند در هر زمان و مکانى حاضر است و موجودات نیز با وجود خارجى خود در نزد آن ذات مقدس حاضرند. در واقع خداوند از موجودات جدا نیست اما قطعاً عین آنها هم نیست، به همان صورتى که در مباحث نفى زمان و مکان و هر محدودیتى از خداوند بیان کردیم.

از آنجایى که علم و آگاهى یا حصولى است و یا حضورى، یا با واسطه است یا بىواسطه، پس اگر علم خداوند علم حصولى نباشد به طور حتم علم حضورى است منتهى یک علم حضورى کامل مى باشد. همه موجودات جهان با تمام اسرار هستى خود و بدون هیچ واسطه اى در پیشگاه او حضور دارند و ذات حق به همه آنها احاطه دارد.

نوع اول یعنى علم با واسطه و حصولى، علمى است براى موجوداتى مانند ما. وجود ما از هر نظر محدود است و طبیعى است که درون و بیرون ما با هم فرق دارند. بسیارى از موجودات و حوادث این جهان در بیرون از ما و جداى از ما وجود دارند. ـ امّا در مورد وجود نامتناهى و نامحدود خداوند که همه موجودات و حوادث در برابر هستى او یکسانند دیگر چنین چیزى معنا و مفهوم ندارد.

* * *