یکى از معیارهایى که به عنوان صحت یا بطلان ادیان قابل استفاده است و حتى مى توان گفت بهترین معیار در این زمینه همین است نوع تعریفى است که یک دین از صفات خداوند ارائه مى دهد. در این موضوع، بحث توحید یعنى «یگانگى خدا» بنیاد و اساس این بحث را تشکیل مى دهد. اکنون تلاش مى کنیم در ابتدا با استدلالهاى مختلف، مفهوم صحیح «توحید» را تشریح کنیم و سپس به ادیان مختلف مى پردازیم تا ببینیم کدامیک از آنها یک مفهوم صحیح از توحید خالى از هر گونه شرک را با یک دقت و موشکافى لازم به عالم انسانیت عرضه داشته است.
نخستین و اساسى ترین بحثِ صفات سلبى، همین بحث توحید است. این بحث در عین اساسى بودن در اندیشه دینى، پرتگاهى خطرناک براى بسیارى از پیروان ادیان مختلف بوده است. اندک غفلت و کوتاهى باعث شده که افراد زیادى از طریق صحیح دیانت، گمراه شده و به دره خطرناک شرک پرت شوند.
قبل از هر چیز باید ببینیم این که مى گوییم «خداوند یکتا و یگانه است» به چه معنایى است و مفهوم صحیح این جمله چیست؟!
معناى صحیح این جمله را باید در دو قسمت جستجو کرد:
نخست این که: «هیچگونه شبیه و نظیر و مانندى براى ذات نامتناهى خداوند قابل تصور نیست.»
دوم این که: «ذات خدا یک ذات بسیط است و مرکب از اجزاء نیست و اصولا هیچ ترکیبى در ذات او وجود ندارد.»
شاید شنیده شود: «خداوند یکى است و دو تا نیست». این جمله براى کسانى که استعداد بیشترى براى درک و فهم دقایق، ظرایف مسایل دینى ندارند، معناى درست و دقیقى براى توحید ذات خداوند است. این اندیشه بیشتر به این دلیل مطرح مى شود که جمله فوق به صراحت غیر خداوند را نفى و وجود او را منحصر در یک شخص بیان کرده است. اما براى کسى که در اندیشه توحیدى خود به دنبال دقت بیشترى است، دیگر این جمله نه تنها بیان کننده معناى صحیح «توحید» نیست بلکه معناى شرک را در آن مى توان تشخیص داد. توضیح مطلب به این صورت است که این قسم «توحید» یک «توحید عددى» است. در این اندیشه یک مفهوم کلى تصور مى شود و پس از این تصور است که باید مشخص کرد افراد و مصادیق این مفهوم چه مقدار است. براى مثال خورشید یک مفهوم کلى دارد و پس از این مفهوم مى گوییم: در آسمان، خورشید یکى است و دو تا نیست. در این جمله مسئله مورد نظر یگانگى عددى خورشید مطرح است نه یگانگى ذاتى آن، یعنى مى توان درباره مفهوم کلى خورشید افراد متعددى را تصور کرد اما الان در آسمان فقط یکى از آن افراد وجود دارد. در این صورت به هیچ صورت محال نیست که خورشید افراد دیگرى هم داشته باشد، یعنى وجود دو یا سه خورشید در آسمان امرى ممکن است. به همین صورت، درباره توحید عددى خداوند هم مى توان گفت در این نوع توحید هیچ گاه وجود خدایان دیگر امرى محال نخواهد بود بلکه آنچه تاکنون فهمیده شده وجود یک خداوند است. روشن است که این گونه درباره ذات خداوند اندیشیدن با اصل توحید یعنى نفى مطلق هر شریکى براى خداوند تعارض دارد و در آن گونه اى شرک در جریان است.
واضح است که در این نگرش نسبت به ذات خداوند، نمى توان به مفهوم صحیح توحید دست یافت بلکه باید به بینشى رسید که در آن هر گونه شبیه و نظیرى براى آن ذات متعالى، به هر صورتى که ممکن است وجود داشته باشد نفى شود و از سوى دیگر هر گونه ترکیبى نیز در آن ذات پاک نفى شود.
براى طرح کردن استدلالهاى مربوط به ذات اقدس الهى لازم است دو مطلب توضیح داده شود:
الف: ذات خدا عین وجود و هستى است.
ب: خداوند وجودى است از هر جهت بى نهایت.
