بطور خلاصه باید گفت; خداشناسى همانند دیگر فعالیتهاى شناختى کارى سهل و ساده نیست. انسان اندک اندک و با حوصله و صبر زیاد مى تواند مراحل شناخت را پشت سر گذارد. به همان صورت که در هر فعالیت «شناخت»، امکان اشتباه و خطا وجود دارد، در اینجا نیز این احتمال در کمین پوینده راه نشسته است. همان گونه که بى توجهى، عدم دقت و مراقبت در فرایند هر شناسایى باعث به بار آمدن نتایج غلط خواهد بود، در اینجا نیز چنین عواملى باعث بدست آمدن بى راهه هایى مى شود که تنها یک نتیجه غلط علمى محض نخواهد بود بلکه افزون بر خطاى شناختى باعث تباهى عملى و زندگى انسانى مى شود. بنابراین مسئله مراقبت و توجه و دقت، در اینجا اهمیت کاملا بیشترى از هر مورد دیگرى دارد. باید مواظب بود که پرتگاههاى تشبیه و قیاس، گاه چنان دهشتناک و مصیبت بار است که به هیچ صورتى نمى توان خطاى پیش آمده را جبران کرد.
حتى مى توان گفت: انسان خاطى به چنان تصورات موهومى دچار مى شود که جهل او نه یک جهل بسیط و ساده بلکه او دچار جهلى مرکب شده و بدل را جاى اصل گرفته و به هیچ صورتى نمى تواند به جهل خود پى ببرد.

از این رو گذشتن از موانع تشبیه و قیاس که وسوسه هاى اغفال کننده آن انسان را به خود مشغول مى کند، یک امر اساسى و بنیادین در پیمودن طریق خداپرستى و توحید است. البته فهمیدن اصل این نکته کارى تقریباً آسان است. مشکل در رعایت و به کار بستن آن است; یعنى مشکل در جنبه علمى نیست بلکه در عمل است. چرا که هنگام بررسى صفات الهى و سعى در فهم آنها، امکان سقوط در پرتگاه «تشبیه و قیاس» وجود دارد.

به عبارت روشن تر، مقیاسهاى مورد نیاز براى سنجش صفات یک موجود یا به گفته اى دقیق تر یک مخلوق، دیگر براى بحث صفات خالق، بى اثر و فریبنده هستند. حتى مى توان در مورد موجودات مخلوق هم گفت برخى مقیاسها درباره بعضى از موجودات هیچ کاربردى ندارند. در بحثهاى «آفریدگار جهان»، وقتى درباره جهان ستارگان و کهکشانها و سحابى ها صحبت مى کردیم، مجبور شدیم براى تعیین فاصله، از مقیاس هاى تازه اى استفاده کنیم. ما براى تعیین فاصله دو شئ در روى زمین از سانتى متر، متر، کیلومتر، و... استفاده

مى کنیم اما در مورد جهان آسمانى دیگر چنین مقیاس هایى بى معنى و فاقد ارزش اند. براى تعیین فاصله اشیاء در آسمان باید از معیار و مقیاس جدیدى استفاده کرد مانند سال نورى، یعنى مقدار مسافتى را که نور در طول یک سال طى مى کند (با توجه به اینکه سرعت نور در هر ثانیه 300 هزار کیلومتر است). اگر مقیاس بین موجودات مادى مى تواند اینقدر متفاوت باشد، پرواضح است که تفاوت مقیاس بین موجودات محدود و متناهى و وجود نامحدود و نامتناهى بس بسیار گسترده تر و عمیق تر خواهد بود.

چیزى که لازم است به عنوان شرط نخستین در نظر گیریم مسئله تمرین و ممارست است. چون تصورات ذهنى ما براى مبحث «صفات خداوند» نارسا و گمراه کننده هستند پس نخست باید عادت کرد به دور شدن از این گونه تصورات و سپس مشکل آشنایى با تصورات عقلى جدیدى است که بتوانند ما را در رسیدن به هدف کمک کنند. بنابراین،از یک سو لازم است تصورات روزمره ترک شوند و از سوى دیگر تصورات جدیدى کسب شوند. این کارى نیست که به آسانى انجام شود بلکه باید کم کم و با تمرین و ممارست انجام گیرد تا ذهن بتواند عادتهاى پیشین خود را ترک کند و با فضاى تازه مأنوس شود. رونده راه در این مرحله، مانند کودکى است که به تازگى راه رفتن را مى آموزد. کودک از راه رفتن خود لذت مى برد اما در عین حال هنوز نمى تواند تعادل خود را به خوبى حفظ کند. او به زمین مى خورد و باز برخاسته و سعى مى کند راه رود. کودک با تمرین و تقلاى زیاد است که مى تواند کم کم تعادل خود را بدست آورد و پاهایش قوّت بگیرد.

شاید از اصرار زیاد ما روى موضوع پرهیز از تشبیه و قیاس کمى تعجب کنید اما در ادامه بحث خواهید دانست که این اصرار کاملا بجا بوده است. باید توجه داشت که بسیارى از اشتباهات ایجاد شده در مطالعه صفات خداوند از عدم توجه به همین موضوع بوده است. در واقع، این موضوع کلید حل بسیارى از مشکلات این بحث است. با در دست داشتن این «کلید» در طى بحث، افقى گسترده تر و برتر از آنچه تاکنون در آن سیر کرده ایم بر ما گشوده مى شود و عوالم باشکوه و نشاط انگیزى که فکر انسان را خیره و مبهوت مى سازد در نظر عقل جلوه گر خواهد شد.

* * *