اکنون پرسشى مطرح است: ذات خداوند داراى چند صفت است و تعداد صفات او از چه طریقى بدست مى آید؟ به دو گونه مى توان به این پرسش پاسخ داد. از یک سو مى توان گفت صفات خداوند بى پایان و نامحدود است. از سوى دیگر مى توان گفت صفات خداوند در یک صفت خلاصه مى شود. این مطلب را مى توان به این صورت توضیح داد که تمام صفات ثبوتى خداوند را مى توان در یک جمله خلاصه مى شود: «ذات خدا از هر جهت، ذاتى نامتناهى و واجد تمام کمالات است.» بنابراین، ذات خدا هر کمالى را که بتوانیم تصور کنیم داراست. علم کمال است، ازلیت و ابدیت کمال است، توانایى و قدرت کمال است و... که ذات خداوند به یک دلیل آن هم کمال بودن، تمام آنها را داراست.

تمام صفات سلبى را نیز مى توان در یک عبارت خلاصه کرد: «ذات خداوند از هیچ نظر نقصان ندارد.» بنابراین هر چه نشان از نقص و ضعف و ناتوانى داشته باشد در آن ذات پاک راهى ندارد. براى مثال مى توان از زمان داشتن و مکان داشتن نام برد. این دو صفت به معناى محدودیت به زمان خاص و مکان معین است. این محدودیت نقص است پس ذات خداوندى عارى از این دو صفت است.

از مطالب فوق مى توان نتیجه گرفت دو اصل کمال و نقص محورهاى تعیین کننده هستند. اما از سوى دیگر صفات ثبوتى و سلبى از شماره و اندازه بیرون هستند. به عبارتى روشن، مى توان گفت هر آنچه که کمال است یک صفت ذات الهى است و هر آنچه نقص است ذات الهى از آن پاک و منزه است. کمالات و نقایص نیز بى نهایت هستند چرا که در مقابل هر کمال یک نقص وجود دارد پس بى نهایت کمال در مقابلش بى نهایت نقص وجود دارد. دانشمندان، بحث از این صفات را، تحت عنوان «صفات خداوند» مورد بحث و مطالعه قرار مى دهند. در واقع قصد آنها این نیست که تعداد صفات خداوند را ذکر کنند چرا که چنین کارى غیرممکن است بلکه قصد آنها بیان اصول صفات خداوند است.

ممکن است در اینجا اشتباهى رخ دهد، کسى گمان برد همان گونه که صفات خداوند در مفهوم متعددند پس در وجود هم متعددند. توضیح اینکه ما صفات خداوند را به صورت جدا جدا درک مى کنیم. براى مثال صفت علم را جداى از صفت قدرت و قدرت را جداى از صفت قهر و.... حال شاید کسى گمان کند که این صفات در ذات الهى نیز به همین صورت جداى از یکدیگر وجود دارند. منشأ این اشتباه از مسئله تشبیه و قیاس ناشى مى شود. در واقع، تصور مى شود به همان صورت که در ما یا دیگر موجودات صفات متعددى وجود دارند و این صفات جداى از هم هستند پس صفات ذات الهى نیز به همین صورت جداى از هم هستند.

این تصور کاملا غلط و نادرست است و باید با ترک تشبیه صفات خداوند با موجودات دیگر از این اشتباه پرهیز کرد، چرا که در موجودات دیگر، وجود صفات به دلیل جهات مختلفى است که در آنهاست. براى مثال صفت قدرت در ما به دلیل ساختار بدن ما از استخوانها گرفته تا ماهیچه، عصبها و... است و علم صفتى است مربوط به روح ما و به دلیل دو جهت مختلف دو صفت مختلف، و جداى از یکدیگر وجود دارند. در ذات الهى این اختلاف جهتها وجود ندارد بلکه ذات الهى از هر نظر یکتا و بسیط است و به هیچ صورت «تعداد جهات» در آن ذات پاک وجود ندارد.9

شاید کسى بپرسد: پس این تعدد صفات به چه دلیل وجود دارد؟ باید گفت تعدد صفات الهى به صرف تفکر و اندیشیدن ما درباره آن ذات اقدس پیش مى آید. ما ذات الهى را به جهات مختلف بررسى مى کنیم و به همین جهت هر وقت که از جهت خاصى به آن ذات بیندیشیم صفت خاصى را درک مى کنیم. از این رو، تعدد صفات نه به دلیل خود ذات الهى است بلکه به جهت تغییر دیدگاه و یا به عبارتى روشن تر به خاطر دریچه هاى دید و نظر ما به آن ذات اقدس است.

براى مثال وقتى آن ذات را از جهت توانایى اش بر ایجاد، آفرینش هر چیزى بنگریم، مى گوییم «قادر» است و هرگاه از این جهت که موجودات در پیشگاه او حاضرند و از او پنهان نیستند به آن ذات بنگریم، مى گوییم «دانا» است و یا هر وقت از این دریچه به آن ذات بنگریم که همیشه بوده است و همواره خواهد بود، مى گوییم «ازلى و ابدى» است.

علت اصلى تعدد نگرشهاى ما به ذات الهى در توانایى محدود ماست. در حقیقت چون نمى توانیم ذات الهى را به همان گونه که هست بنگریم پس این ضعف و عدم توانایى ما را مجبور مى کند با نادیده انگاشتن وحدت و یگانگى ذات مقدس الهى، صفات متعددى را به دلیل نظرگاه هاى متعددى که برگزیده ایم بدست آوریم. پس باید به صورت صریح و روشنى اعلام کنیم: تعدد صفات او ساخته عقل ماست و برعکس آنچه تصور مى کنیم ذات الهى یک وجود واحد و یگانه است که تمامى صفات در آن ذات یگانه وجود دارند. یک وجود یگانه از تمام جهات که آن هم عین ذات بى پایان اوست.

تا اینجا مطالبى که آمد تنها از باب مقدمه و آماده سازى براى مطالب آینده است. براى اثبات این حقیقت مجال بیشترى لازم است که در صفحات آینده خواهد آمد. آنچه تاکنون آمد صِرف چند تذکر لازم و مقدماتى براى روشن شدن طرز مطالعه صفات خداوند بود.

* * *