انحراف فکر همانند بیمارى جسم است. به همان صورت که در بیمارى جسم باید علت آن بیمارى پیدا شود و با از بین بردن آن، اصل بیمارى نابود شود، در برخورد با انحراف فکر و اندیشه نیز باید به همین صورت رفتار کرد. باید ریشه و اصل انحراف را یافت و با برطرف کردن آن انحراف فکر را درمان کرد. در غیر این صورت جز خسته کردن خود و هدر دادن نیروهایمان نتیجه دیگرى بدست نخواهیم آورد.

مى گویند بسیارى از بیماریهاى پوستى بر اثر تنبلى و کند کار کردن «کبد» است. اگر براى درمان این گونه بیماریها فقط به داروهایى قناعت کنیم که فقط بر روى پوست مصرف مى شوند و به اصلاحِ ریشه اىِ بیمارى یعنى بهبود فعالیت کبد نپردازیم آنگاه چه نتیجه اى خواهیم گرفت؟ فقط یک نتیجه موقتى. مسلم است که دراین حالت اصل بیمارى باقى است و دوباره عود مى کند. در مسایل فکرى نیز مسئله از همین قرار است.

درست است که دوگانه پرستى از اندیشه ها و طرز تلقى نیاکان ما بوده است41، اما آن انحرافى است که باید به نحو ریشه اى با آن روبرو شد. این گمان ذهن که مبدأء هستى یکى نیست و دوتاست به دست دین اسلام در هم ریخت و از این جهت به راستى دین مبین اسلام حق بزرگى بر گردن ما دارد.

باید قبول کرد که نباید اندیشه اى را، چشم و گوش بسته پذیرفت هر چند که میراث نیاکانمان باشد. اما متاسفانه برخى «ناسیونالیستهاى افراطى» باشعار احیاء قومیت و ملیت ایرانى دست به کار شده اند تا آنچه را اسلام از میان برداشته است دوباره زنده کنند. اینان بى میل نیستند به نام ایرانى و با نیش قلم، قبر نامعلوم زرتشت را نبش کرده و به او شخصیت تازه اى ببخشند و عقاید او را آب و رنگ نوینى دهند.

به این خاطر است که معتقدیم باید با اندیشه هاى خرافى به صورت ریشه اى، برخورد شود.

درمان موقتى باعث مى شود در آینده بیمارى دوباره عود کند.

به هر حال اندیشه دوگانه پرستى همان طور که قبل نیز آمد بر اساس دو مقدمه شکل مى گیرد:

1ـ

موجودات و حوادث این جهان پهناور از دو صورت خارج نیستند:بد و خوب. نعمت خوب است و بلا بد است. تندرستى خوب است. و بیمارى بد است. آبادانى خوب است و ویرانى بد... فعل هر فاعلى متناسب با وضع وجودى اوست42 یا به اصطلاح علمى «معلول از رشحات وجود علت است». بنابراین آفریدگار نیکیها و خوبیها باید نیک باشد و خالق بدیها بد. پس آفریدگار نیکیها نمى تواند آفریدگار بدیها باشد و نیکى نیز از آفریدگار بدى و شر نیست.

2ـ

از این مقدمه مى توان نتیجه گرفت در جهان دو مبدأ وجود دارد; یک مبدأ براى خوبیها و خیر که «یزدان» نامیده مى شود و مبدأ دیگرى براى بدیها و شر که «اهرمن» نامیده مى شود.

نتیجه فوق در وهله اول باعث اندیشه توحیدى مى شود و جهان را به دو بخش غیر قابل جمع تقسیم مى کندو سپس باعث مى شود تا «عمومیت قدرت خداوند» نیز مخدوش شود. در این اندیشه خداوند قادر به انجام هر کارى نیست. او تنها قادر است چیزهایى را به وجود آورد که ما آنها را «نیک» مى نامیم. او در نیمِ جهان قدرت دارد و در نیمِ دیگر که مِلک «اهرمن» است هیچ قدرتى ندارد و لابد باید مواظب بود «اهرمن» بدکار در مِلک خداوند یا «یزدان» طمع نکند.

اکنون که ریشه هاى این اندیشه روشن شد، مى توان به راحتى آن را ریشه کن کرد. بدیهى است که اگر هر یک از دو مقدمه این استدلال ویران گردد اساس آن در هم مى ریزد.

اگر کمى دقت کنیم مى بینیم مقدمه اول سرابى بیش نیست. تقسیم جهان به دو دسته متمایز از یکدیگر یک تقسیم کاملا سطحى و عوامانه است. در واقع این که مى گوییم فلان چیز خوب است و فلان چیز بد، از یک نگاه سطحى و ابتدایى ناشى مى شود. دقت نظر و تأمل در حوادث و موجودات به ما مى آموزد که در جهان اصولا «بد مطلق» وجود ندارد. این که بعضى چیزها را خوب مى بینیم و بعضى چیزها را بد، به این خاطر است که موجودات را از دریچه چشمهاى نزدیک بین خودمان مى بینیم.

به طور خلاصه این خوبى و بدى که به همه موجودات و حوادث نسبت مى دهیم کاملا جنبه «نسبى» دارد.43 خوبى یا بدى داشتن بسته به نگاه ما، به جهان است. این منافع ماست که تعیین مى کندچه چیزى خوب یا بد است. اگر چیزى براى ما زیان بخش است مى گوییم چیز بدى است اما ممکن است، همین چیز در جهان هستى، چنان فواید زیادى داشته باشد که خود شخصى ها در برابر آن هیچ باشد.

اگر نگاه وسیعى به موجودات جهان بیاندازیم در خواهیم یافت «بد مطلق» یعنى چیزى که به طور کلى بد باشد یا مجموعه ضررهاى آن از فوایدش بیشتر باشد وجود ندارد. بد یا خوب بودن اشیاء فقط به خاطر افق کوتاه نگاه ما به جهان است و الاّ از نظرگاه یک جهان بینى وسیع هر چیزى خوب و خیر است. بنابراین باید دیدگاه فکرمان را گسترش دهیم تا دچار چنین کوته بینى ها و تنگ نظریها نشویم.