منظور از «توحید افعال این است که تمام کارها در جهان به ذات خداوند باز مى گردد». موجودات واجد خاصیتهاى مختلفى هستند; آتش مى سوزاند، شمشیر برنده است، آفتاب درخشنده است، گل زیباست، دارو باعث درمان درد است و... . «توحید افعال» به این معنى است که تمام خصوصیت هاى یک موجود از خدا و بنا به فرمان اوست.

افعال انسان چگونه است؟ آیا اعمال و افعالى که انسان بنابه میل و اختیار خود انجام مى دهد نیز از خداوند است؟ باید گفت انسان کارهایى انجام مى دهد که در آنها مختار و آزاد است اما قدرت بر انجام آنها چیزى نیست که از پیش خود داشته باشد. در واقع، قدرت بر انجام این افعال را او از سوى خداوند متعال دارد. این که انسان از قدرت خود سوءاستفاده یا حسن استفاده مى کند و یا این که آن را در راههاى غلط به کار مى گیرد مسئله دیگرى است اما حقیقت این است که قدرت او چیزى است که خداوند به انسان داده است.

اصل مطلب در این است که در اندیشه توحیدى، هیچ موجودى از پیش خود استقلال ندارد. هر موجودى اگر عملى انجام مى دهد به این دلیل است که او اثر خداوند را نشان مى دهد و مؤثر مستقل در سراسر عالم هستى فقط ذات پاک خداست.

عده اى در این اندیشه راه افراط را پیش گرفته اند (مانند اشعریها که طایفه اى از اهل تسنن هستند). آنان به طور کلى علل و اسباب مادى را انکار کرده اند. به نظر آنان آتش هیچ تأثیرى در سوزاندن اجسام ندارد و آب هیچ گونه نقشى در رویاندن گیاهان ندارد. پس چرا آتش مى سوزاند؟ به نظر آنان آتش علت سوزاندن نیست بلکه عادت خداوند براین است که هر وقتى جسم به آتش نزدیک شد خداوند آن را مى سوزاند و هر وقت آب به پاى گیاه ریخته شد، خداوند آن را مى رویاند. به نظر آنان آب و آتش مانند یکدیگرند و هیچ فرقى با هم ندارند. تفاوت بین آنها به خاطر مشیت الهى است. سوزاندن براى آتش یک عمل اتفاقى و رویاندن براى آب نیز یک عمل اتفاقى است بدون آن که دخالتى داشته باشند.

این نظریه اصل «علیت» را در تمام موجودات نفى مى کند و هیچ موجودى را نه علت موجود دیگرى و نه معلول آن مى داند. البته چنین نظریه اى کاملا افراطى است. چه دلیلى داریم آنچه را که از زمان کودکى خود دیده ایم و هر لحظه و در تمام امور زندگى روزانه خود تجربه مى کنیم انکار کنیم؟ البته نفى چنین نظر افراطى به معنى مستقل پنداشتن موجودات فانى نیست بلکه به این معنى است که موجودات هستى، هر چه دارند از ناحیه خداست. در حقیقت، در هستى فقط یک وجود مستقل است21 که اثربخش است و آن هم ذات خداوند است و این معناى صحیح «توحید افعال» است.