براى توضیح و تشریح دلیل اول بهتر است مطالب اولیه بحث خداشناسى را به یاد آوریم. در آنجا با بیان مشروح و مستدلى گفتیم که در سر تا سر این جهان یک نظم واحد و ثابتى حکومت مى کند. آثار این نظم حیرت انگیز را مى توان در تمام موجودات دید. از کوچکترین جزء این عالم یعنى اتم تا بزرگترین کهکشانها، همه در تحت یک سلسله قوانین منظم به سوى سرنوشت خود در حرکتند. هر اندازه بر علم و دانش ما اضافه شود، بهتر مى توانیم به قوانین حاکم بر این عالم واقف شویم و به این وسیله حکومت یک نظام دقیق و یکپارچه و حساب شده بر ما روشن تر مى شود.
در وجود خود ما، در اندام ما، در ساختمان اعصاب و مغز ما، در غرایز و روحیات ما، در تمام این امور هزاران شاهد بر این نظم و هماهنگى عجیب دیده مى شود.
این نظام حیرت انگیزه با صدایى واضح و مشخص مى گوید: این جهان پهناور داراى مبدئى است که طرح این جهان را به صورت دقیق و کاملا حساب شده ریخته است.
با توجه به این نظام دقیق و این که هر موجودى بنا به یک طرح حساب شده و دقیق به وجود آمده است، پس مى توان نتیجه گرفت که مبدأ تمام نظام هستى از تمام موجودات آن و امور مربوط به آنها آگاه است. در واقع نظم و حساب دقیق بدون علم و آگاهى دقیق ممکن نیست. اگر نظم و حساب دقیقى در جهان هست، باید بر اساس علم و آگاهى دقیقى باشد.
چگونه ممکن است مخترع «ساعت» با این که تمام اجزاى آن را از روى یک نظم دقیق و حساب شده اى ساخته است از وضع چرخها، و چگونگى حرکت آنها آگاه نباشد!
به طور خلاصه نظم و حساب و دقت در همه چیز نشان از علم و دانش آفریننده آن نسبت به همه چیز دارد.
این دلیل فقط براى اثبات علم خداوند، به هر چیزى در زمان حاضر نیست بلکه علم او را به هر چیز که در گذشته بوده و هر آن چیزى که در آینده اتفاق خواهد افتاد، اثبات مى کند. «گذشته» و «حال» و «آینده» همچون حلقه هاى زنجیر واحدى هستند که کاملا به یکدیگر مربوطند. حوادث فعلى معلول یک سلسله از حوادث گذشته اند و علت یک سلسله حوادث در آینده.
کسى که از جزییات این حوادث و تعداد و چگونگى آنها آگاه است به خوبى مى داند این حوادث چگونه و از کجا آمده اند و به چه جهت و سویى در حرکتند. به عبارت روشن تر آگاهى دقیق از وضعیت کنونى عالم هستى، متضمن آگاهى از گذشته و آینده این جهان نیز خواهد بود. اگر ما هم چنین آگاهى داشتیم، یعنى به خوبى از وضعیت موجودات و روابط عملى آنها آگاه بودیم، به خوبى مى توانستیم از وضعیت آنها در گذشته و چگونگى آنها در آینده آگاه باشیم. اما افسوس که نمى دانیم!
به طور خلاصه، یک نظم گسترده و دقیق بر تمام موجودات و جزئیات این جهان حاکم است این نظم دلالت بر آگاهى پدیدآورنده هستى از تمام جزئیات آن دارد. از سوى دیگر، همبستگى تمام اجزاء جهان با هم دلیلى است از گستردگى علم و دانش آفریدگار هستى از وضع گذشته، حال و آینده موجوداتى که از همه چیز به طور یکسانى باخبر است.
* * *
اکنون لازم است قبل از شرح دلیل دوم به عنوان مقدمه به چند موضوع توجه کنیم:
