عواملى که در تشکیل شخصیت انسان مؤثرند بسیار زیادند و شاید احصاى آنها کار آسانى نباشد ، ولى مهمترین آنها عبارت است از :
1 ـ آفرینش ( ساختمان جسمى و روحى ) .
2 ـ وراثت .
3 ـ ترشحات غده ها .
4 ـ تغذیه .
5 ـ محیط زندگى خانوادگى .
6 ـ وضع زندگى اجتماعى ( کسب و پیشه ، وضع شهر و کشور ، دستگاههاى تبلیغاتى ، حکومت ، وضع اقتصادى و . . . ) .
7 ـ آموزش و پرورش .
8 ـ همنشینان و دوستان ( همسایگان ، شرکا ، هم مدرسه اى ها و همسفرها و . . . ) .
9 ـ تلقینها ( از طرف خود و دیگران ) .
10 ـ مطالعات و غذاهاى فکرى .
11 ـ حوادث پیش بینى نشده .
12 ـ اراده و خواست خود انسان و کوششهاى او .
شاید محتاج به یادآورى نباشد که بخاطر ارتباط نزدیکى که میان شخصیت و تربیت وجود دارد و در گذشته به آن اشاره شد همه عوامل بالا را نیز از یک نظر مى توان عوامل تربیتى نامید .
بررسى موضوعات دوازده گانه فوق ، خود علم مستقلى را تشکیل مى دهد که مى توان آن را تحت عنوان « انسان و مسائل تربیتى » مورد بررسى قرار داد ، امید است در فرصت دیگرى این توفیق نصیب گردد .
« وَآخِرُ دَعْوانا اَنِ الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِینَ »