در این بحث قبل از هرچیز اشکالى وجود دارد که باید به حل آن بپردازیم ، و آن اینکه :
موضوع « سوء ظن » غالباً یک امر اختیارى نیست که بتوان از آن خوددارى کرد بلکه در بیشتر اوقات بر اثر مشاهده یک منظره ، یا شنیدن یک سخن ، یا خطور یک خاطره به ذهن ( با سوابق خاص ذهنى درباره شخص مورد نظر ) گمان بدى بدون اختیار ، به فکر انسان راه مى یابد ، با این حال چگونه ممکن است این موضوع حرام و ممنوع باشد ؟
روایت معروف :
« ثَلاثٌ لا یَسْلُمُ مِنْها اَحَدٌ : اَلطِّیَرَةُ وَالْحَسَدُ وَالظَّنُّ »
سه چیز است که هیچ کس از آنها سالم نمى ماند : تفأل بد ، حسد و بدگمانى .
نیز شاهد این معنى است .
محققان براى حل این اشکال طرق مختلفى را پیموده اند :
1 ـ بعضى معتقدند گمان بد بخودى خود ممنوع نیست ; شاهد این مدعى را حدیث نبوى معروف مى دانند که مى فرماید :
« ثَلاثٌ فِی الْمُؤْمِنِ لا یُسْتَحْسَنَّ وَلَهُ مِنْهُنَّ مَخْرَجٌ ، فَمَخْرَجُهُ مِنْ سُوءِالظَّنِّ اَنْ لا یُحَقِّقَهُ »
سه چیز ناپسند در وجود مؤمن است که راه فرار از آنها دارد ، و راه فرار از بدگمانى این است که به آن ترتیب اثر ندهد .
2 ـ بعضى دیگر مى گویند مراد از تحریم سوء ظن ، عدم ترتیب اثر قلبى و خارج بر آن است . یعنى در قلب خود بناگذارى و « عقد قلب » که امر اختیارى است نسبت به آن موضوع ننماید و احساس تنفر و کراهتى نسبت به شخص مورد سوء ظن نکند و در خارج نیز در مناسبات و رفتار خود با او تغییرى ندهد ، بنابراین منظور از عدم تحقق سوء ظن ، همان معنى وسیع کلمه یعنى اعم از ذهن و خارج است .
تردیدى نیست که این دو معنى ، هر دو ، خلاف ظاهر آیه اجتناب از سوء ظن و احادیث وارده در این قسمت است ، زیرا در اینها نهى از خود سوء ظن است و جنبه بناگذارى قلبى ندارد که قابل اجتناب باشد .
البته مسأله اعتقاد و بناگذارى قلبى یک امر اختیارى است ( بنابر اینکه اعتقاد و ایمان غیر از علم مى باشد همانطور که در محل خود اثبات شده است ) ولى مسأله احساس تنفر و کراهت چنین نیست .
3 ـ حق این است که سوء ظن اگرچه در بدو امر غالباً جنبه اختیارى ندارد ولى ادامه آن اختیارى است ، زیرا سوء ظن معمولا از یک سلسله عوامل غیر واقعى سرچشمه مى گیرد که بر اثر شتابزدگى و عجله در قضاوت چنان گمانى را تولید مى کند ، به همین دلیل با فکر و مطالعه در اطراف موضوع و دقت در احتمالات گوناگون بزودى مى توان آن را از بین برد ، و لذا در اخبار و روایات تأکید فراوانى روى همین مطلب شده که انسان تا مى تواند کوشش و تحرّى براى یافتن احتمالات صحیح در کارهاى مسلمانان کند و خطورات ابتدایى را از بین ببرد .
امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرماید :
« وَلا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَة خَرَجَتْ مِنْ اَخِیکَ سُوءاً وَاَنْتَ تَجِدُ لَها فِی الْخَیْرِ مَحْمِلا »
به سخنى که از برادرت مى شنوى ، تا هنگامى که راه صحیحى براى آن مى یابى گمان بد مبر .
بنابراین آنچه از اختیار بیرون است همان خطورات ناگهانى قلبى است ، اما سوء ظن پابرجا و پایدار ، امرى است اختیارى و این معنى با ظاهر آیه شریفه و اخبار نهى از سوء ظن ، کاملا سازگار است ، بنابراین دلیلى ندارد که ما آنها را حمل بر خلاف ظاهر کنیم .
ظاهراً جمله :
« کَذِّبْ سَمْعَکَ وَبَصَرَکَ عَنْ اَخِیکَ »
چشم و گوش خود را در مورد برادرت تکذیب کن .
که در روایت امام صادق (علیه السلام) خطاب به محمد بن فضیل وارد شده نیز اشاره به همین موضوع ، یعنى کوشش براى یافتن محملهاى صحیح و از بین بردن خطورات ابتدایى است .
