بزرگان فقها و علماى اخلاق به پیروى از احادیثى که در این زمینه وارد شده مواردى را بعنوان استثناء از حکم دروغ ذکر کرده که بعضى آن را در دو موضوع خلاصه نموده اند : « اضطرار » و « اصلاح ذات البین » .
در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده :
« اِحْلِفْ بِاللهِ کاذِباً وَنَجِّ اَخاکَ مِنَ الْقَتْلِ »
سوگند دروغ بخور و برادر بى گناهت را از مرگ نجات بده !
ولى دو نکته است که در اینجا باید به آن توجه داشت :
نخست اینکه تمام موارد استثناء در حقیقت به یک موضوع بازمى گردد و آن اینکه دروغ فقط بخاطر مصالح مهمترى که مفاسد آن را تحت الشعاع خود قرار دهد مجاز مى شود ، و البته این موضوع منحصر به مسأله « صدق » و « کذب » نیست ، بلکه سایر محرمات مانند « اکل میته » ، « خوردن غذاى ناپاک » ، « ایذاء یتیم » و مانند آنها نیز براى حفظ جان یا تأدیب و امثال آن مجاز مى گردد . بنابراین مواردى که در احادیث بیان شده از قبیل ذکر مثال است ، مثلا چون فایده اصلاح میان مردم و به هم پیوستن دلهاى پراکنده و شستن غبار کینه و عداوت از دلها از دروغى که به کسى زیان نمى رساند مهمتر است مجاز معرفى شده ، همچنین در موارد اضطرار براى حفظ جان و ناموس خود یادیگران و یا در طرح و اجراى نقشه هاى جنگى ممکن است دروغى سبب تسریع در خاتمه جنگ و جلوگیرى از ریختن خونهایى گردد و یا دشمن بیدادگر و فاسد مفسدى از این راه کوبیده شود و نیز گاه مى شود که در میان دو همسر گفتگو بر سر موضوعاتى رخ مى دهد که اگر ادامه یابد گاهى به جدایى یا مفاسد دیگر منتهى مى گردد ، اما با یک سخن دروغ ممکن است مشکل آنها حل شود ; در تمام این موارد دروغ براى حفظ مصالح مهمتر مجاز خواهد بود و اگر درست دقت کنیم در این موارد مفاسد و زیانهاى دروغ که سابقاً اشاره شد بطور بسیار خفیفترى وجود دارد و با فایده آن برابرى ندارد .
نکته دیگرى که باید به آن توجه داشت این است که تجویز کذب در این موارد درست مانند تجویز خوردن مردار و « اکل میته » است که به مقدار ضرورت باید قناعت نمود ، نه اینکه این استثنائات باعث جرأت بر این « گناه کبیره » گردد و به بهانه استفاده از مجوزات دروغ براى هر موضوع جزیى دروغ گفت .
در واقع همیشه لغزشهاى اخلاقى در حول و حوش موارد استثناء و تبصره هاست ، اینها همان مشتبهاتى است که « منطقه خطر » و هم مرز با « منطقه ممنوعه » مى باشد و در اخبار به عنوان « حِمى الله » و « حول الحمى » از آن تعبیر شده :
« مَحارِمُ اللهِ حِمَى اللهِ فَمَنْ یَرْتَعْ حَوْلَ الْحِمى یُوشَکُ اَنْ یَقَعَ فِیها »
محرمات ، مناطق ممنوعه الهى است ، کسى که حیوان خود را نزدیک مرزهاى ممنوع ببرد ، بیم آن مى رود که در آنها بیفتد !
« غزالى » در پایان فصلى که براى موارد ترخیص دروغ در « احیاء العلوم » عنوان کرده مى نویسد : عده اى تصور کرده اند جعل احادیث در فضائل اعمال و تشدد در معاصى نیز جایز است .
سپس اضافه مى کند : این یک هوس و خیال باطل بیش نیست ، چه اینکه مصالح این کار هرگز برابر با مفاسد دروغ نمى باشد ، بعلاوه هیچگونه ضرورتى براى این کار وجود ندارد ، چه اینکه بقدر کافى آیات و احادیث صحیح در این باره وارد شده . از همه گذشته فتح این باب موجب به هم ریختن و تشویش شریعت مى گردد .
ولى بعقیده ما این کارهاى احمقانه افراد بى مایه و نادان و بى اطلاعى بوده که خود را از خدا و پیغمبر دلسوزتر براى اسلام مى دانستند ، این کار شرّ محض و سر تا پا زیان و فساد است . خطر این کار و این گونه دوستان نادان از خطر دشمنان خطرناک براى اسلام کمتر نیست .
