در دو مورد از آیات قرآن مجید مسأله سکوت به عنوان یک ارزش والا مطرح شـده است.
نخست در داستان حضرت مریم(علیها السلام) مى خوانیم که در آن لحظات طوفانى که درد سخت زائیدن به او دست داد آن گونه که او را از آبادى به بیابان خشک و خالى کشاند، به قدرى غم و اندوه سراسر وجود او را فراگرفته بود که حساب نداشت، مخصوصاً از این که نوزادش متولّد شود و رگبار تهمتهاى مردم بى ایمان متوجّه او گردد تا آنجا که تقاضاى مرگ از خدا کرد; در این هنگام ندائى شنید که به او دستور مى دهد غمگین مباش پروردگارت از پائین پاى تو چشمه آب گوارائى جارى ساخته (و درخت خشکیده خرما به فرمان او به بار نشسته است) ... از آن غذاى لذیذ بخور و از آن چشمه گوارا بنوش و چشمت را (به مولود تازه) روشن دار و هرگاه انسانى را دیدى و از تو توضیح خواست با اشاره بگو: من براى خداى رحمان روزه گرفته ام و امروز با احدى سخن نمى گویم (فَأَجاءَها الْمَخاضُ اِلى جِذْعِ النَّخْلَةِ قالَتْ یا لَیْتَنى مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیّاً ـ فَنادها مِنْ تَحْتِها اَلاّتَحْزَنى قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیّاً ـ وَ هُزِّى اِلَیْکِ بِجِذْع النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیّاً ـ فَکُلى وَ اشْرَبى وَ قَرِّى عَیْناً فَاِمّا تَرَیِنَّ مِنْ الْبَشَرِ اَحَداً; فَقُولى اِنِّى نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ اُکَلِّمَ الْیَوْمَ اِنسِیّاً)
در این که این ندا کننده جبرئیل بوده است یا نوزاد مریم (یعنى حضرت مسیح) در میان مفسّران گفتگو است; بعضى این پیام را مناسب مقام جبرئیل دانسته اند ولى به گفته علاّمه طباطبائى در «المیزان» تعبیر به «مِنْ تَحْتِها» (از پائین پاى او) تناسب با حضرت مسیح(علیه السلام) دارد، افزون بر این ضمیرهائى که در آیه وجود دارد غالباً به حضرت مسیح(علیه السلام) بر مى گردد، و مناسب است که ضمیر در «نادى» نیز به او بر گردد، ولى به هرحال آنچه در اینجا مورد توجّه ما است این است که دستور به نذر سکوت، یک دستور الهى بود، خواه به وسیله فرشته الهى (جبرئیل) ابلاغ شده باشد یا به وسیله حضرت مسیح(علیه السلام) و مى دانیم نذر همواره به کارى تعلّق مى گیرد که داراى رجحان و مطلوبیّت الهى باشد، بنابراین «روزه سکوت» ـ حدّاقل ـ در آن امّت یک عمل الهى بود، و از تعبیر آیه چنین بر مى آید که نذر سکوت براى مردم آن زمان یک کار شناخته شده بود; به همین دلیل، هنگامى که مریم با اشاره اظهار داشت که روزه سکوت گرفته ام ظاهراً کسى بر این کار او ایراد نگرفت.
این احتمال نیز داده شده است که روزه او از آب و غذا و کلام بوده نه تنها سکوت.
البتّه روزه سکوت در شریعت اسلام به خاطر تفاوت شرایط زمان و مکان تحریم شده و در حدیثى از امام سجّاد، علىّ بن الحسین(علیه السلام) مى خوانیم «وَصَوْمُ الْصُّمْتِ حَرامٌ; روزه سکوت حرام است!»
همین معنى در حدیث دیگرى در وصایاى پیامبر(صلى الله علیه وآله) به على(علیه السلام) نیز آمده است
در حدیث دیگرى نیز از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «وَلاصَمْتَ یَوْماً اِلَى اللَّیْلِ; روزه سکوت از صبح تا به شب در اسلام وجود ندارد!»
البتّه یکى از آداب صوم کامل در اسلام این است که انسان هنگام روزه گرفتن زبان خود را از آلودگى به گناه و سخنان باطل حفظ کند همان گونه که چشم و گوش را باید از آلودگى به گناه محافظت کرد. امام صادق(علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «اِنَّ الْصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الْطَّعامِ وَ الْشَّرابِ وَحْدَهُ اِنَّ مَرْیَمَ قَالَتْ اِنّى نَذَرْتُ لِلرَّحْمانِ صَوْماً اَىْ صُمْتاً فَاحْفَظُوا اَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا اَبْصارَکُمْ ... ; روزه تنها از غذا و نوشیدنیها نیست (مگر نمى بیند که) مریم گفت: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر کرده ام; یعنى، سکوت را، بنابراین هنگامى که روزه هستید زبانهاى خود را حفظ کنید و چشمان خود را (از گناه) ببندید!»
به هر حال، از مجموع آیه و روایاتى که در تفسیر آن آمده اهمّیّت سکوت و ارزش آن ظاهر مى شود.
در آیه 10 همین سوره (مریم) اشاره دیگرى به اهمّیّت سکوت دیده مى شود آنجا که در داستان «زکریّا»(علیه السلام) مى خوانیم: «هنگامى که مژده تولّد حضرت «یحیى»(علیه السلام) در آینده نزدیک به او داده شد در حالى که هم خودش پیر و ناتوان بود و هم همسرش نازا، از خداوند تقاضاى نشانه اى کرد، (قالَ رَبِّ اْجْعَلْ لى آیَةً) و به او وحى شد که: نشانه تو آن است که سه شبانه روز تمام در حالى که زبانت سالم است قدرت سخن گفتن با مردم را نخواهى داشت (تنها زبانت به ذکر خدا و مناجات با او گردش مى کند) (قالَ آیَتُکَ اَلاّ تُکَلِّمَ النّاس ثَلاثَ لَیال سَوِیّاً).
درست است که در این آیه تحسین یا مذّمتى از سکوت نیست، ولى همین اندازه که آن را به عنوان یک آیت الهى براى «زکریّا» قرار داد دلیل بر این است که ارزش الهى دارد.
همین معنى در سوره آل عمران، آیه 41 نیز آمده است که «زکریّا» پس از شنیدن این مژده بزرگ (مژده صاحب فرزند شدن، آن هم فرزند صالح و بسیار برجسته اى همچون یحیى(علیه السلام)) تقاضاى آیت و نشانه اى از پروردگارش کرد، در پاسخ به او فرمود: آیت و نشانه تو آن است که سه روز جز با اشاره و رمز با مردم سخن نخواهى گفت (قالَ آیَتُکَ اَلاّ تُکَلِّمَ النّاس ثَلاثَةَ أَیّام اِلاّ رَمْزاً).
بعضى از مفسّران احتمال داده اند که خود دارى زکریّا از سخن گفتن با مردم جنبه اختیارى داشته نه این که زبان او بى اختیار جز با ذکر خدا باز نمى شده; و به تعبیر دیگر، او مأمور به روزه سکوت در آن سه روز بود.
«فخر رازى» این قول را از «ابومسلم» نقل مى کند و آن را تفسیر زیبا و معقولى مى شمرد، ولى این تفسیر با محتواى آیه چندان سازگار نیست; زیرا زکریّا در خواست آیه و نشانه اى براى آن بشارت الهى کرده بود و سکوت اختیارى نمى تواند دلیل بر این معنى باشد جز با تکلّف.
به هر حال، این گفتگوها درباره تفسیر آیه در آنچه ما به دنبال آن هستیم یعنى ارزش سکوت از نظر قرآن تأثیر چندانى ندارد; زیرا از آیات بالا بخوبى استفاده مى شود که سکوت یک ارزش والا داشته که به عنوان یک آیت الهى ارائه شده است.
* * *
1. سوره مریم، آیات 23 تا 26.
2 و 3 و 4 . وسائل الشّیعه، جلد 7، صفحه 390، باب تحریم صوم الصمت.
5. نورالثّقلین، جلد 3، صفحه 332.
