اگر انسان پیش از آن که شروع به سخن گفتن کند در محتوا و انگیزه و نتیجه سخنان خود کمى بیندیشد، بسیارى از لغزشهاى زبان و گناهان، از او دور مى شود. آرى! بى مطالعه سخن گفتن است که انسان را در انواع گناهان که از این عضو مخصوص سرچشمه مى گیرد، غوطهور مى سازد!

در حدیث معروفى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمده است: «اِنَّ لِسانَ الْمُؤْمِنِ وَراءَ قَلْبِهِ، فَاِذا اَرادَ اَنْ یَتَکَلَّمَ بِشَىء تَدَبَّرَهُ بِقَلْبِهِ، ثُمَّ اَمْضاهُ بِلسانِهِ، وَاِنَّ لِسانَ الْمُنافِقِ اَمامَ قَلْبِهِ، فَاِذا هَمَّ بِشَىء اَمْضاهُ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یَتَدَبَّرْهُ بِقَلْبِهِ; زبان انسان با ایمان در پشت قلب او قرار دارد، هنگامى که اراده سخن گفتن کند، نخست در آن مى اندیشد، سپس با زبانش آن را امضا مى کند; ولى زبان منافق در جلو قلب اوست، هنگامى که تصمیم به گفتن چیزى بگیرد نحست آن را با زبانش امضا مى کند و در آن نمى اندیشد!»(1)

همین مضمون با کمى تفاوت در خطبه 176 نهج البلاغه در کلام امیرمؤمنان على(علیه السلام)آمده است.

و در تعبیر دیـگرى از امام حسن عسکرى(علیه السلام) چنین مى خوانیم: قَـلْبُ الاَْحْـمَقِ فى فَمِهِ وَ فَمُ الْحَکِیمِ فى قَلْبِهِ; قلب نادان در دهان اوست، و دهان دانا در دل او!»(2)

بدیهى است مراد از قلب در این جا همان عقل و فکر است، و بودن زبان در جلو قلب، یا در عقب آن، کنایه از تفکّر و اندیشه درباره محتواى سخن یا عدم آن است.

راستى چه مى شد اگر همیشه ما پیش از آن که سخن را آغاز کنیم فکر خود را به کار مى گرفتیم و درباره انگیزه ها و نتیجه ها و محتواى سخنان خود مى اندیشیدیم که آیا این سخن بیهوده است یا زیانبار یا هتک حرمت مؤمن یا حمایت از ظالم و مانند آن، یا این که سخنى است براى خدا، و در طریق امر به معروف و نهى از منکر و حمایت از مظلوم و مبارزه با ظالم، و مورد رضاى حق و سبب خوشنودى بندگان خدا!

این سخن را با حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) که جامع همه مباحث بالا است و بر دل انسان نور و صفا مى پاشد پایان مى دهیم، فرمود: «اِنْ اَحْبَبْتَ سَلامَةَ نَفْسِکَ وَسَتْرَ مَعایِبِکَ فَاقْلِلْ کَلامَکَ وَاکْثِرْ صَمْتَکَ، یَتَوَفَّرْ فِکْرُکَ و یَسْتَنِرْ قَلْبُکَ; اگر دوست دارى از سلامت نفس برخوردار شوى و عیوب و کاستیهایت پوشیده بماند، کمتر سخن بگوى و بیشتر خاموش باش تا فکرت قوى، و قلبت نورانى گردد!»(3)

این بود خلاصه نقش زبان در تهذیب نفس و پاکى اخلاق و اصول کلّى مربوط به حفظ زبان; البتّه، درباره جزئیّات هر یک از انحرافات و گناهان زبان مانند غیبت و تهمت و دروغ و سخن چینى و نشر اکاذیب و اشاعه فحشاء و غیر آن بحثهاى مشروحى داریم که به خواست خدا در جلد دوم این کتاب که پس از پایان بحثهاى کلّى درباره اصول اخلاقى وارد آن مى شویم، خواهد آمد.

1. المحجّة البیضاء، جلد 5، صفحه 195.

2. بحارالانوار، جلد 75، صفحه 374.

3. تصنیف غرر الحکم، صفحه 216، شماره 4252.

* * *