گام دیگر براى تهذیب اخلاق، توجّه به عبادات و نیایشهاست.

براى پى بردن به تأثیر عبادت و نیایش در تهذیب نفوس و پرورش فضائل اخلاقى، قبل از هر چیز باید با مفهوم و حقیقت عبادت آشنا شد.

گرچه بحث درباره حقیقت عبادت سخنى مبسوط و گسترده را مى طلبد و بزرگان در تفسیر و اخلاق و فقه و حدیث درباره آن سخن بسیار گفته اند، امّا در یک اشاره کوتاه چنین مى توان گفت: براى یافتن حقیقت عبادت باید به واژه «عبد» و مفهوم آن که ریشه اصلى عبادت است توجّه نمود.

«عبد» از نظر لغت به انسانى گفته مى شود که سر تا پا تعلّق به مولا و صاحب خود دارد; اراده اش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست اوست; در برابر او خود را مالک چیزى نمى داند و در اطاعت او سستى بخود راه نمى دهد.

بنابراین، عبودیّت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر کسى است که همه چیز از ناحیه اوست، و بخوبى مى توان نتیجه گرفت که تنها کسى مى تواند «معبود» باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسى جز خدا نیست!

به تعبیر دیگر، و از بُعد دیگر ـ «عبودیّت» نهایت اوج تکامل روح یک انسان و قرب او به خداست، و عبودیّت تسلیم مطلق در برابر ذات پاک اوست; عبادت تنها رکوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلکه روح عبادت تسلیم بى قید و شرط در برابر کمال مطلق و ذات بى مثالى است که از هر عیب و نقص مبرّاست.

بدیهى است چنین عملى بهترین انگیزه توجّه به کمال مطلق و پرهیز از هرگونه آلودگى و ناپاکى است; چرا که انسان سعى مى کند خود را به معبود خویش نزدیک و نزدیکتر سازد تا پرتوى از جلال و جمال او در وجودش ظاهر شود که گاه از آن تعبیر به «مظهر صفات خدا شدن» مى کنند.

با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و چگونگى تأثیر عبادت را در پرورش فضائل اخلاقى در آیات قرآن بررسى مى کنیم.

1 ـ یا اَیُّـهَا النّـاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ الَّذِى خَـلَقَـکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُـونَ    (سوره بقره، آیه 21)

2 ـ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِـبَ عَلَـیْکُمُ الصِّـیامُ کَما کُـتِبَ عَلَى الَّـذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ    (سوره بقره، آیه 183)

3 ـ وَ اَقِمِ الصَّلوةَ اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ   (سوره عنکبوت، آیه 45)

4 ـ اِنَّ الاِْنـْسانَ خـُلِقَ هَلُوعاً ـ اِذا مَسـَّهُ الشَّرُّ جَـزُوعاً ـ وَ اِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً ـ اِلاَّ الْمُصَّلِینَ ـ اَلَّذینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِـمُونَ    (سوره معارج، آیات 19 تا 24)

5 ـ خُذْ مِنْ اَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها    (سوره توبه، آیه 103)

6 ـ اَلَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ اَلا بِـذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُـوبُ   (سوره رعد، آیه 28)

7 ـ یا اَیُّها الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرینَ   (سوره بقره،آیه 153)

1. مصباح الشّریعه، صفحه 536 (طبق نقل میزان الحکمه، واژه عبد).