احادیث اسلامى نیز مملو است از تعبیراتى است که نشان مى دهد رابطه تنگاتنگى در میان علم و معرفت و آگاهى، با فضائل اخلاقى; و جهل و بى خبرى و ناآگاهى، با رذائل اخلاقى وجود دارد که نمونه هائى از آن را در ذیل مى خوانید:
1 ـ در رابطه معرفت با زهد که از مهمترین فضائل اخلاقى است از على(علیه السلام) چنین روایت شده است:
«ثَمَرَةُ الْمَعْرِفَةِ الْعُزُوفُ عَنِ الدُّنیا; میوه درخت معرفت، زهد در دنیا است.»
2 ـ در حدیث دیگرى در همین زمینه از همان حضرت مى خوانیم: «یَسیرُ الْمَعْرِفَةِ یُوجِبُ الزُّهْدَ فِى الدُّنْیا; مختصر معرفت و آگاهى، موجب زهد در دنیا است.»
در اینجا معرفت مى تواند اشاره به معرفة اللّه باشد که در برابر ذات پاک بى نهایتش همه چیز کوچک و بى ارزش است، و از قطره در برابر دریا نیز ناچیزتر مى باشد، و این خود از اسباب زهد و بى اعتنایى به زرق و برق دنیا است. یا این که اشاره به آگاهى از ناپایدارى دنیا و تاریخ اقوام پیشین باشد که آن نیز روح زهد را در انسان زنده مى کند و یا آگاهى به سراى جاویدان و عظمت نعمتهاى آنجا است و یا همه اینها.
3 ـ در حدیث دیگرى در ارتباط غناى ذاتى و ترک حرص و آز، با علم و معرفت، از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم: « مَنْ سَکَنَ قَلْبَهُ اَلْعِلْمُ بِاللّهِ سُبْحانَهُ، سَکَنَهُ الْغِنى عَنْ الْخَلْقِ; هر کس معرفت خداوند در دل او، جایگزین شود، غنى و بى نیازى از خلق در قلبش جایگزین خواهد شد.»
روشن است کسى که آگاه به صفات جلال و جمال خداست و جهان هستى را پرتو کوچکى از آن ذات بى نیاز مى داند، تنها بر او توکّل مى کند و از غیر او خود را مستغنى و بى نیاز مى بیند.
4 ـ در ارتباط معرفة اللّه با حفظ زبان از سخنان ناشایست و شکم از حرام; در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمده است: «مَنْ عَرَفَ اللّهَ وَ عَظَّمَهُ مَنَعَ فاهُ مِنَ الْکَلامِ، وَبَطْنَهُ مِنَ الطَّعامِ; کسى که خدا را بشناسد و بزرگ بشمرد، دهانش را از سخن (ناشایست) باز مى دارد، و شکمش را از غذا (ى حرام)!»
5 ـ در رابطه معرفت و خوف از خدا که سرچشمه انواع فضایل اخلاقى است، در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) چنین آمده است: «مَنْ عَرَفَ اللّهَ خافَ اللّهَ وَ مَنْ خافَ اللّهَ سَخَتَ نَفْسُهُ عَنِ الدُّنْیا; کسى که خدا را بشناسد، از (مجازات) او مى ترسد، و کسى که از خدا بترسد نسبت به زرق و برق دنیا، بى اعتنا مى شود!»
6 ـ در ارتباط روح گذشت و ترک انتقامجویى با معرفة اللّه، در حدیثى از امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى خوانیم: «اَعْرَفُ الناسِ بِاللّهِ اَعْذَرُهُمْ للِنّاسِ وَاِنْ لَمْ یَجِدْ لَهُمْ عُذْراً; آگاهترین مردم به خدا کسى است که بیش از همه مردم را در برابر خطاهایى که مرتکب شده اند، معذور دارد، هرچند عذر (موجّهى) براى آنها نیابد.» (بدیهى است این حدیث ناظر به مسائل شخصى است نه مسائل اجتماعى).
7 ـ در ارتباط معرفة اللّه با ترک تکبّر، در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم «وَ اِنَّهُ لایَنْبَغى لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللّهِ اَنْ یَتَعَظَّمَ ; شایسته نیست براى کسى که از عظمت خدا آگاه است، بزرگى بفروشد!»
8 ـ در ارتباط پاکى عمل بطور کلّى با علم و دانش، على (علیه السلام) در حدیث دیگرى مى فرماید: «لَنْ یُزَّکى الْعَمَلُ حتّى یُقارِنَهُ الْعِلْمُ; هرگز اعمال آدمى پاک نمى شود، مگر این که قرین با علم و معرفت گردد!»
پیدا است که پاکى عمل و پاکى اخلاق معمولاً از یکدیگر جدا نیست.
9 ـ در همین رابطه، در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «بِالْعِلْمِ یُطاعُ اللّهُ وَ یُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ یُعرَفُ اللّهُ وَ یُوَحَّدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الاَْرْحامُ وَ یُعْرَفُ الْحَلالُ وَ الْحَرامُ، وَ الْعِلْمُ اِمامُ الْعَمَلِ; به وسیله علم و معرفت خداوند اطاعت و عبادت مى شود; و به وسیله علم خدا شناخته و یکتا شمرده مى شود; و نیز به وسیله آن صله رحم، برقرار مى گردد; و حلال و حرام شناخته مى شود; و علم پیشواى عمل است!»
در این حدیث نیز بسیارى از اعمال اخلاقى ثمره شجره علم و معرفت شمرده شده است.
10 ـ همین معنى با صراحت بیشترى در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام)آمده است که فرمود: «ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُداراةُ النّاسِ; میوه درخت عقل، مدارا و نرمخوئى با مردم است!»
در برابر احادیثى که عمدتاً رابطه علم و معرفت را با فضائل اخلاقى یا اعمال اخلاقى، نشان مى دهد، روایاتى نیز در منابع اسلامى آمده است که رابطه میان جهل و رذائل را تبیین مى کند که آن هم تأکیدى است بر موضوع مورد نظر، از جمله:
1 ـ در حدیثى از على(علیه السلام) مى خوانیم: «اَلْجَهْلُ اَصْلُ کُلِّ شَرٍّ; جهل و نادانى ریشه هر شرّ و بدى است!»
2 ـ در حدیثى دیگر از همان حضرت مى فرماید: «اَلْحِرْصُ وَ الشَّرَهُ وَ الْبُخْلُ نَتیجَةُ الْجَهْلِ; حرص و طمع و بخل، نتیجه جهل و نادانى است!»
چرا که شخص حریص و طمّاع، غالباً به سراغ چیزهایى مى رود که بیش از نیاز زندگى اوست; و در واقع، علاقه او به مال و ثروت و مواهب مادّى یک علاقه غیر منطقى و غیر عقلانى است; و همچنین بخیل بابخلش، چیزهایى رابراى خود نگهدارى مى کند که هرگز در زندگى شخصى او قابل جذب نیست، بلکه آن را براى دیگران وا مى گذارد و مى رود!
3 ـ در تعبیر زیباى دیگر از همان حضرت، رابطه جهل با رذایل اخلاقى به گونه جامعترى بیان شده است; مى فرماید: «اَلْجاهِلُ صَخْرَةٌ لایَنْفَجِرُ مائُها! وَ شَجَرَةٌ لا یَخْضَرُّ عُودُها! وَ اَرْضٌ لایَظْهَرُ عُشْبُها!; جاهل سنگى است که هرگز آب از آن جارى نمى شود; و درختى است که شاخه هایش سبز نمى گردد; و زمینى است که گیاهى از آن نمى روید!»
4 ـ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) به این نکته اشاره شده است که جاهل همیشه یا در طرف افراط است، یا در طرف تفریط; فرمود: «لاتَرى الْجاهِلَ اِلاّ مُفْرِطاً اَوْ مُفَرِّطاً»
با توجّه به این که طبق نظر معروف علماى اخلاق فضائل اخلاقى همواره حدّ وسط در میان افراط و تفریطى است که به رذائل منتهى مى شود، از حدیث فوق بخوبى مى توان این حقیقت را دریافت که در میان جهل و رذائل اخلاقى رابطه بسیار نزدیکى است.
5 ـ بسیارى از علماى اخلاق گام نخستین را براى اصلاح اخلاق و تهذیب نفس و خودسازى، اصلاح زبان مى دانند; و در احادیث اسلامى به رابطه میان جهل و نادانى با آلودگى زبان، اشاره شده است; در حدیثى از امام دهم حضرت هادى(علیه السلام) مى خوانیم: «الْجاهلُ اَسیرُ لِسانِهِ; جاهل اسیر زبان خویش است!»
* * *
کوتاه سخن این که در مورد رابطه میان علم و اخلاق حسنه، و جهل و اخلاق سیّئه،آیات و روایات فراوانى وجود دارد، و نشان مى دهد که یکى از طرق مؤثّر تهذیب نفوس، بالا بردن سطح دانش و معرفت آنها و افزایش آگاهى، و شناخت مبدأ و معاد، و اطّلاع بر آثار و پیامدهاى فضایل و رذایل اخلاقى است.
این افزایش معرفت، در واقع دو شاخه دارد:
یک شاخه آن افزایش معرفت نسبت به زیانهاى رذائل اخلاقى در مورد فرد و جامعه است; درست مثل این که اگر انسان بداند استعمال موادّ مخدّر یا مشروبات الکلى چه زیانهاى غیر قابل جبرانى دارد، زمینه ترک آن در وجودش فراهم مى گردد; بنابراین، همان گونه که براى مبارزه با موادّ مخدّر و مشروبات الکلى، باید مردم را به زیانهاى این امور آگاه ساخت; همچنین براى مبارزه با رذائل اخلاقى و پرورش صفات فضائل، باید عیب و حسن آنها را برشمرد; و افراد را از آن آگاه نمود; هرچند هیچ کدام از این دو، علّت تامّه نیست ولى بى شک زمینه ها را براى فضائل اخلاقى آماده و راه را همواره مى سازد.
شاخه دوم، بالا بردن سطح معرفت بطور کلّى است; یعنى، هنگامى که معارف الهیّه نسبت به مبدأ و معاد و احوال اولیاء و انبیاء، و امور دیگرى از این قبیل، بالا برود; انسان نسبت به فضائل اخلاقى، علاقه مند و از رذائل، متنفّر مى گردد.
و به تعبیر دیگر، پایین بودن سطح معارف و جهل در امور اعتقادى، محیط مناسبى را در فکر و جان انسان براى رویش خارهاى رذائل فراهم مى سازد، در حالى که افزایش آگاهى، سرزمین روح و جان را براى دمیدن گلهاى فضیلت، مهیّا مى کند.
* * *
1. غرر الحکم .
2 و 3. غرر الحکم.
4. اصول کافى، جلد2، صفحه 237.
5. همان مدرک، صفحه 68،حدیث 4.
6. غرر الحکم.
7. نهج البلاغه، خطبه 147.
8. غرر الحکم.
9. تحف العقول، صفحه 21.
10. غرر الحکم.
11 و 12 و 13. غررالحکم
14. نهج البلاغة، کلمات قصار، شماره 70.
15. بحار الانوار، جلد 75، صفحه 368.
