مى دانیم اعمال انسان همیشه در درون و جان او ریشه دارد; یا به تعبیر دیگر، اعمال ظهور و بروز صفات درونى است، یکى به منزله ریشه و دیگرى به منزله ساقه و شاخ و برگ و میوه است.
به همین دلیل، اعمال اخلاقى از صفات اخلاقى جدا نیست; مثلاً، نفاق که از صفات رذیله است، ریشه اى در عمق جان انسان دارد و از شخصیّت دو گانه و ضدّ توحیدى او، حکایت مى کند. همین صفت درونى سبب انجام اعمال منافقانه یا ریاکارانه مى شود.
حسد نیز حالتى در درون جان است که نسبت به نعمتهاى خداوند که به دیگران داده شده است رشک مى برد، همین صفت خود را در لا به لاى اعمال خرابکارانه، در برابر شخص محسود و سنگ انداختن در مسیر سعادت او نشان مى دهد.
«کبر» و «غرور» خود برتر بینى، همگى از صفات درون است که ناشى از جهل انسان به قدر و مقام خویش مى باشد، و یا کمى ظرفیّت در برابر مواهب الهى، امّا همین صفت درونى در لابه لاى اعمال بخوبى خود را آشکار مى سازد، و از طریق بى اعتنایى، پرخاشگرى، هتّاکى و تحقیر دیگران، ظاهر مى شود.
و شاید به همین دلیل، علماى اخلاق در کتب اخلاقى، معمولاً این دو را از هم جدا نکرده اند، گاه به سراغ ریشه و صفات درون مى روند، و گاه به سراغ شاخ و برگ و اعمال برون، از اوّلى به «صفات اخلاقى» تعبیر مى شود و از دومى به «اعمال اخلاقى».
البتّه اعمال اخلاقى، موضوع مباحث فقهى است، و فقهاء پیرامون آن از دیدگاه خود بحث مى کنند، ولى با این حال علماى اخلاق نیز از آن سخن مى گویند، البتّه دیدگاه عالم اخلاق با فقیه متفاوت است، فقیه از نظر احکام پنجگانه (وجوب و حرمت و استحباب و کراهت و اباحه) و احیاناً ثواب و عقاب، به این افعال مى نگرد، ولى عالم اخلاق، از این نظر که نشانه کمال روح یا انحطاط و نقص آن است به آن نگاه مى کند.
و با این بیان فرق صفات اخلاقى و اعمال اخلاقى و همچنین دیدگاه فقیه و عالم اخلاق روشن مى گردد.
* * *
