بسیارى از علماى اخلاق در آغاز بحثهاى اخلاقى سخن از «نیّت» و «اخلاص نیّت» به میان آورده اند و این دوا را از یکدیگر جدا ساخته اند; نیّت را چیزى و اخلاص نیّت را چیزى دیگر شمرده اند; ولى هنگام بحث از این دو، تفاوت روشنى بیان نکرده اند و مباحث خلوص نیّت را در بحث نیّت آورده اند، به گونه اى که تمیز میان مفهوم این دو مشکل است.

براى تفکیک این دو، مى توان چنین گفت: منظور از «نیّت» همان عزم راسخ و اراده محکم براى انجام کار است، قطع نظر ازاین که انگیزه الهى درآن باشد یاانگیزه هاى مادّى.

بدیهى است کار هنگامى به ثمر مى رسد که انسان با اراده قوى و خلل ناپذیر و عزمى راسخ وارد آن شود; تحصیل دانش، تجارت، زارعت، کارهاى تولیدى، کارهاى اجتماعى و سیاسى و خلاصه هر عمل مثبتى هنگامى به نتیجه مى رسد که با تردید و دو دلى آغاز نشود; و این در صورتى ممکن است که انسان قبلاً روى برنامه اى که مى خواهد انجام دهد مطالعه کافى داشته باشد; از منافع کار و نتائج و شرایط و موانع احتمالى آن کاملاً مطلّع باشد، و با اراده قوى وارد عمل شود،و با گامهاى استوار و محکم به سوى مقصد حرکت کند.

در طریق تهذیب اخلاق و سیر سلوک الى اللّه نیز اراده و نیّت قاطع لازم است. افراد سست اراده هرگز به جایى نمى رسند، و با برخورد به اندک مانعى از راه مى مانند; اصولاً اراده ضعیف نیروى انسان را نیز تضعیف مى کند و بعکس اراده قوى تمام نیروها و استعدادهاى درون را بسیج مى نماید و انسان را به سوى مقصد به حرکت در مى آورد.

این همان چیزى است که در قرآن مجید از آن تعبیر به «عزم» شده است و پیامبران بزرگ الهى به خاطر اراده نیرومندشان «اولوا العزم» نامیده شده اند.(1)

قـرآن خطاب به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى گوید: «فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ; (نخست با یارانت مشورت کن) و هنگامى که تصمیم گرفتى (محکم بایست و) توکّل بر خدا کن!»    (سوره آل عمران، آیه 159)

در مورد حضرت آدم(علیه السلام) مى فرماید: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا اِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً; ما از آدم پیمان گرفته بودیم (که نزدیک درخت ممنوع نشود و فریب شیطان را نخورد) ولى او فراموش کرد،و عزم و اراده محکمى (براى وفاى به عهد) در او نیافتیم.»    (سوره طه، آیه 115)

در روایات اسلامى نیز اشارات قابل ملاحظه اى به این معنى شده است:

از جمله، در یکى از دعاهاى ماه رجب از امام کاظم(علیه السلام) مى خوانیم: «وَ قَدْ عَلِمْتُ اَنَّ اَفْضَلَ زادِ الرَّاحِلِ اِلَیْکَ عَزْمُ اِرادَة یَخْتارُکَ بِها وَ قَدْ ناجاکَ بِعَزْمِ الاِْرادَةِ قَلْبِى; من بخوبى مى دانم که برترین زاد و توشه رهروان راه تو، اراده محکمى است که تو را به وسیله آن برگزیند، و دل من با اراده محکم به مناجات تو پرداخته است.»(2)

و در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنَّما قَدَّرَ اللّهُ عَوْنَ الْعِبادِ عَلى قَدْرِ نِیّاتِهِمْ فَمَنْ صَحَّتْ نِیَّتُهُ تَمَّ عَوْنُ اللّهِ لَهُ، وَ مَنْ قَصُرَتْ نِیَّتُهُ قَصُرَ عَنْهُ الْعَوْنُ بِقَدْرِ الَّذِى قَصَّرهُ; خداوند به قدر نیّتهاى بندگان به آنها کمک مى کند، کسى که نیّت صحیح و اراده محکمى داشته باشد، یارى خداوند براى او کامل خواهد بود، و کسى که نیّتش ناقص باشد به همان اندازه یارى الهى در حقّ او کم خواهد شد.»(3)

در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِّیَّةُ; هنگامى که نیّت محکم و قوى باشد، بدن (از پذیرش کارهاى سخت و سنگین در راه وصول به مقصود) ضعیف و ناتوان نخواهد شد.»(4)

این حدیث بخوبى نشان مى دهد که تصمیم و عزم راسخ در کارها چگونه قدرت و توان جسمى را بالا مى برد و به انسان نیرو و توان مى بخشد.

یکى از دیگر از معانى «نیّت» تفاوت انگیزه ها در انجام اعمالى است که ظاهراً یکسان است; مثلاً، انسانى که به جهاد مى رود، ممکن است انگیزه او کسب غنائم یا برترى جویى باشد، همان گونه که ممکن است نیّت او یارى آئین حق و دفع ظلم ظالم و خاموش کردن آتش فتنه باشد.

در هر دو صورت در ظاهر حرکت واحدى انجام مى گیرد، حرکت به سوى میدان جنگ و نبرد با دشمن، ولى این دو نیّت از زمین تا آسمان با یکدیگر فرق دارد.

روى همین جهت، دستور داده شده است که در ابتداى راه، انسان باید نیّت خود را روشن سازد و اصلاح کند.

سالکان راه خدا نیز باید دقیقاً به نیّت خود توجّه داشته باشند; آیا هدف اصلاح خویشتن و تکامل جنبه هاى اخلاق و رسیدن به مقام قرب الى اللّه است یا هدف رسیدن به کرامات و خارق عادات و برترى جویى بر مردم از این طریق مى باشد.

حدیث معروف اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنِّیّاتِ اشاره به همین معنى است، چرا که دقّت در ذیل حدیث، مفهوم و معنى آن را روشن مى سازد; در بحارالانوار از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)چنین نقل شده است که فرمود: «اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنِّیّاتِ وَ اِنّما لِکُلِّ امْرِء مانَوى فَمَنْ کانَتْ هِجْرَتُهُ اِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ فَهِجْرَتُهُ اِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَنْ کانَ هِجْرَتُهُ اَلى دُنْیا یُصِیْبُها اَوِ امَرأَة یَتَزَوَّجُها فَهِجُرَتُهُ اِلى ما هاجَرَ اِلَیْهِ; ارزش اعمال بستگى به نیّتها دارد و بهره هرکس از عملش مطابق نیّت اوست، کسى که به خاطر خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) هجرت کند، هجرت به سوى خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده است. و کسى که به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسرى، هجرت کند بهره اش همان چیزى است که به سوى آن هجرت کرده است.»(5)

حدیث«عَلى قَدْرِ النِّیَّةِ تَکُونُ مِنَ اللّهِ عَطِیَّةٌ; عطایاى الهى به اندازه نیّت انسان است.»(6)

که از على(علیه السلام) نقل شده مى تواند اشاره اى به این معنى یا معنى سابق باشد.

* * *

از مجموع آنچه در این بحث آمد بخوبى مى توان نتیجه گرفت که براى پیروزى در هرکار و رسیدن به مقصود ـ مخصوصاً در کارهاى مهم ـ تصمیم و عزم راسخ و استحکام نیّت و قوّت اراده لازم است، و تا این معنى حاصل نشود،سعى و تلاش انسان بى حاصل یا کم حاصل است.

آنها که مى خواهند در طریق اصلاح نفسوتهذیب اخلاق گام بردارند نیز از این قاعده مستثنا نیستند.باید با اراده آهنین کار را شروع کنند;و با توکّل بر خداوند بزرگ پیش بروند.

در اینجا این سؤال پیش مى آید که قوّت و قدرت اراده که در بالا به آن اشاره شد چگونه به دست مى آید؟

پاسخ این سؤال روشن است، راه اصلى آن اندیشه و تفکّر در نتائج کار و عظمت هدف و بزرگى مقصد است; هرگاه انسان تحلیل روشنى در این زمینه داشته باشد و مقصود را بخوبى بشناسد و از اهمّیّت آن آگاه و با خبر باشد، با اراده اى قوى و عزمى استوار در این راه گام مى نهد.

هرگاه انسان درست فکر کند که ارزش وجود او جز به فضائل اخلاقى نیست و هدف آفرینش انسان چیزى جز تکامل اخلاق و قرب الى اللّه نمى باشد، و هر لحظه از این هدف مهم غافل شود، عقب گرد و سقوط او آغاز خواهد شد، هر اندازه این حقیقت را بهتر بشکافد و باور کند گامهاى او، در این راه استوارتر خواهد بود.

در یک جمله باید گفت: اراده هاى قوى، از معرفت کامل و توجّه به اهمّیّت هدف سرچشمه مى گیرد.

* * *

1. در مقاییس اللّغه آمده است که «عزم»در اصل به معنى قطع و بریدن چیزى است (از آنجا که به هنگام تصمیم گیرى قاطع گویى انسان چیزى را مى برد و جدا مى کند به آن عزم گفته شده است).

2. محدّث قمى در مفاتیح در اعمال ماه رجب این دعا را از اقبال ابن طاووس نقل کرده است.

3. بحارالانوار، جلد 67، صفحه 211.

4. بحارالانوار، جلد 67، صفحه 205، حدیث 14

5. بحارالانوار، جلد 67، صفحه 211 ـ در پاورقى هاى بحارالانوار آمده که این حدیث، مورد اتّفاق همه علماى اسلام است. سپس به کلام بخارى در صحیحش در کتاب الایمان، صفحه 23 اشاره مى کند.

6. غرر الحکم، حدیث 1594.