آنچه در بالا درباره پشتوانه اخلاق از نظر ایمان به مبدأ و معاد گفته شد به این معنى نیست که نقش «عقل فطرى» را در عمق بخشیدن به مسائل اخلاقى انکار کنیم، چرا که بى شک وجدان انسان که در واقع نماینده خدا در درون جان بشر است، نیز تأثیر بسزایى در تحکیم مبانى اخلاق دارد مشروط بر این که با نیروى ایمان تلفیق گردد، و از حجاب سودپرستى و هواى نفس رهایى یابد.

در قرآن مجید نیز بارها روى این مسأله تکیه شده است; در آیه 100 سوره «یونس» مى خوانیم «وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لایَعْقِلُونَ; خداوند پلیدى (گناه) را بر کسانى قرار مى دهد که تعقّل نمى کنند و نمى اندیشند!»

و در آیه 22 «انفال» مى فرماید: «اِنَّ شَرَّ الدَّوابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لایَعْقِلُونَ; بدترین جنبندگان نزد خدا افراد کر و لالى هستند که تعقّل نمى کنند (نه صداى حق را مى شنوند، نه به حق سخن مى گویند)!»

و درباره کسانى که نماز را به سخریّه مى گرفتند، در آیه 58 سوره «مائده» مى فرماید: «اِتَّخَذُوها هُزُواً وَلَعِباً ذلِکَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لایَعْقِلُونَ; آنها نماز را به سخریّه گرفتند، به خاطر این که تعقّل نمى کنند!»

با توضیحاتى که در بالا داده شد، دیدگاه قرآن مجید در مسائل اخلاقى بطور خلاصه روشن گردید.

* * *