در نخستین آیه، اشاره به آثارى شده است که اعمال گناه آلوده بر قلب و روح انسان مى گذارد; صفا و نورانیّت را از آن مى گیرد، و تاریکى و ظلمت به جاى آن مى نشاند; مى فرماید: «چنین نیست که آنها (کم فروشان) مى پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگارى بر دلهایشان نشسته; کَلاّ بَلْ رانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ.»

جمله «ما کانُوا یَکْسِبُونَ» که از فعل مضارع در آن استفاده شده و دلالت بر استمرار دارد، دلیل روشنى بر این معنى است که اعمال بد تغییرات مهمّى در دل و جان ایجاد مى کند، و همچون زنگارى که آئینه را از نورانیّت و صفا مى اندازد، روح را کدر و تاریک مى کند; و به این ترتیب، صفت رذیله قساوت و بى حیایى و بى تفاوتى در برابر گناه، و به تعبیر دیگر، ظلمت شقاوت و بى تقوایى را بر قلب انسان چیره مى کند.

رین (بر وزن عین) زنگارى است که روى اشیاء قیمتى مى نشیند; و به تعبیر دیگر، قشر قرمز رنگى است که بر اثر رطوبت هوا، روى آهن و مانند آن ظاهر مى شود، و معمولاً نشانه پوسیدن و ضایع شدن فلزّات است.

انتخاب این تعبیر براى آثار ویرانگر گناهان در قلب و روح انسان تعبیر بسیار مناسبى است، که در روایات اسلامى نیز کراراً روى آن تکیه شده و در بحث آینده که پیرامون روایات اسلامى است خواهد آمد.

* * *

در دومین آیه به مرحله اى فراتر از مرحله رین (زنگار) اشاره شده و آن مرحله تزیین است; به این ترتیب که تکرار عمل سوء باعث تزیین آن در نظر انسان مى شود; یعنى، روح انسان چنان با آن هماهنگ مى گردد که آن را براى خود موهبت و افتخار مى پندارد; مى فرماید: «این چنین اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است; کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفیْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ».

جمله «ما کانُوا یَعْمَلُونَ» و همچنین تعبیر به «مسرفین» دلیل روشنى بر تکرار گناه از سوى آنهاست; یعنى با تکرار زشتیها و بدیها نه تنها قبح و زشتى آنها از بین مى رود بلکه تدریجاً به صورت یک فضیلت در نظر گنهکاران خود نمایى مى کند; و این در واقع یکى از رذائل اخلاقى است که نتیجه شوم تکرار اعمال گناه آلود است.

در این که چه کسى اعمال زشت این گونه افراد را در نظرشان جلوه مى دهد سخن بسیار است.

در بعضى از آیات، این کار به خداوند نسبت داده شده است; و در واقع مجازاتى است که خداوند براى این گونه افراد که بر گناه اصرار مىورزند قرار داده است; چرا که وقتى اعمال زشتشان در نظرشان تزیین شود، بیشتر به سراغ آن مى روند، و خود را در دنیا و آخرت رسواتر و بدبخت تر مى کنند; مى فرماید: «اِنَ الَّذینَ لایُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ زَیَّنّا لَهُمْ اَعْمالَهُمْ; کسانى که ایمان به آخرت ندارند، اعمالشان را در نظرشان زینت مى دهیم.»(1) در جاى دیگر، این کار به شیطان نسبت داده شده، چنان که در آیه 43 سوره انعام درباره گروهى از کفّار لجوج و اندرز ناپذیر، مى فرماید: «وَلِکنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ; ولى دلهاى آنها سخت و با قساوت شد و شیطان، کارهایى را که انجام مى دادند در نظرشان زینت داد.»

و گاه این معنى به بتها نسبت داده شده، مى فرماید: «وَکَذلکَ زَیَّنَ لِکَثیر مِنَ الْمُشْرِکِیْنَ قَتْلَ اَوْلادِهِمْ شُرَ کاؤُهُمْ ...; این گونه شرکاى آنها (بتها) قتل فرزندانشان را در نظرشان جلوه دادند ... (زیرا کودکان خود را براى بتها قربانى مى کردند و افتخار مى نمودند).»(2)

وگاه ـ چنان که در آیه مورد بحث آمده ـ این مطلب به صورت فعل مجهول ذکر شده، مى فرماید: «این چنین براى اسرافکاران اعمالى را که انجام مى دادند زینت داده شده.»

با کمى دقّت روشن مى شود که این تعبیرات هیچ گونه منافاتى با هم ندارند، بلکه مکمّل یکدیگرند; گاه عامل زینت، تکرار عمل است، زیرا تکرار یک عمل زشت، کم کم از قبح آن مى کاهد و به مرحله اى مى رسد که نسبت به آن بى تفاوت مى گردد،و اگر باز ادامه یابد به صورت یک کار خوب در نظر صاحبش جلوه مى کند، و همچون زنجیرى بر دست و پاى او مى افتد و اجازه خروج از این دام را به او نمى دهد; و این مطلبى است که هر کس مى تواند با مطالعه حال تبهکاران در زندگى خود، آن را تجربه کند.

در موارد دیگرى، وسوسه هاى نفس از درون، و وسوسه هاى شیطان از برون عمل زشتى را در نظر انسان تزیین مى کند، بى آن که آن را تکرار کرده باشد. و کار به جاى مى رسد که یک گناه بزرگ را به گمان این که وظیفه دینى یا انسانى اوست مرتکب مى شود، و مى گوید شخص فلان مثلاً واجب الغیبه است ـ در حالى که شخص مزبور گناهى نداشته، بلکه عامل حسد، چنین کارى را درنظر غیبت کننده جلوه داده است; وتاریخ پر است از کار کسانى که مرتکب جنایات هولناکى مى شدند و چون مطابق هواى نفس و وسوسه هاى شیطانى بود نه تنها آن را قبیح نمى شمردند بلکه به آن افتخار مى کردند.

گاه خداوند مى خواهد افرادى را به خاطر لجاجت و اندرز ناپذیرى مجازات کند،یکى از طرق مجازات آنان این است که زشتیها را خوبى در نظرشان جلوه مى دهد تا رسوایى بیشتر به بار آورند و مجازات سنگینتر.

این نکته نیز قابل توجّه است که مطابق توحید افعالى، هر کار و هر اثرى را در این عالم مى توان به خدا نسبت داد; چرا که علّت العلل، ذات پاک اوست، هر چند این امر مانع مصونیّت افراد در برابر اعمالشان نخواهد بود; حمد و ثنا براى خداست که قوّت و قدرت بخشیده، و لعن و نفرین براى کسانى است که این قدرت و قوّت را در راه گناه مصرف مى کنند.

گاه طبیعت آفرینش چیزى نیز اقتضا مى کند که فریبنده و داراى زرق و برق باشد; چنان که در آیه 14 سوره آل عمران مى خوانیم:

«زُیِّنَ لِلّناسِ حُبُّ الشَّهوَاتِ مِنَ النَّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ ... ; محبّت به امور مادّى: زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره .... در نظر مردم جلوه داده شده است (تا بدین وسیله آزمایش شوند)».

یکى از عوامل تزیین کارهاى زشت و ناپسند،تکرار آن است که در روح و جان انسان اثر مى گذارد و اخلاق و خوى او را دگرگون مى سازد همان گونه که تکرار اعمال نیک تدریجاً به صورت ملکه اى در درون جان انسان در مى آید و مبدّل به اخلاق فاضله مى شود; بنابراین، براى تهذیب نفوس و پرورش فضائل اخلاقى،باید پویندگان این راه، از تکرار اعمال نیک کمک بگیرند، و از تکرار اعمال سوء بر حذر باشند که اوّلى معین و مدد کار است و دومى دشمن غدّار.

* * *

در سومین آیه باز سخن از تزیین اعمال بد در نظر انسانها است; مى فرماید: آیا کسى که عمل بدش براى او تزیین شده و آن را خوب و زیبا مى بیند (همانند کسى است که واقعیّتها را همان گونه که هست مى بیند); «اَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً».

همان گونه که در تفسیر آیه قبل گفته شد: یکى از عوامل تزیین اعمال سوء، تکرار و خو گرفتن با آنها است، که تدریجاً در برابر این گونه اعمال بى تفاوت و سپس به آن علاقه مند مى شود، و کار خوبى مى پندارد و به آن افتخار مى کند.

جالب این که هنگامى که قرآن این سؤال را مطرح مى کند: «آیا کسى که زشتى عملش، در نظرش تزیین شده و آن را زیبا مى بیند ...» نقطه مقابل آن را آشکارا ذکر نمى کند، گویا مى خواهد به شنونده مجال وسیعى بدهد که امور مختلفى را که مى تواند نقطه مقابل آن باشد در نظر خویش مجسّم کند و بیشتر بفهمد; مى خواهد بگوید آیا چنین کسى همانند افراد واقع بین است که حق را حق و باطل را باطل مى بینند؟ آیا چنین کسى همانند پاکدلانى است که همیشه به محاسبه نفس خویش مشغولند و از خو گرفتن به زشتیها دور مى مانند و ...؟ این نکته نیز قابل ملاحظه است که در ذیل این آیه به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: بر حال اینها تأسّف مخور و جان خود را به خطر نیفکن! خدا هر کس را بخواهد گمراه مى سازد، و هرکس را بخواهد هدایت مى کند (فَاِنَّ اللّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِى مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرات اِنَّ اللّهَ عَلیمٌ بِما یَصْنَعُونَ)!

در واقع این یک مجازات الهى است که دامن کسانى را که در انجام اعمال زشت، جسور هستند، مى گیرد و باید به چنین سرنوشتى گرفتار شوند.

در تفسیر «فى ظلال» آمده است: کسى که خداوند هدایت و خیر او را (به خاطر نیّت و اعمالش) مى خواهد، در قلبش حسّاسیّت و توجّه و حساب خاصّى در برابر اعمال سوء قرار مى دهد; چنین کسى از آزمایش و مجازات الهى، هرگز خود را در امان نمى بیند; و همچنین از دگرگونى قلب و از خطا و لغزش و نقصان و عجز; به همین دلیل، دائماً حسابگرى مى کند; دائماً از شیطان برحذر است و همیشه در انتظار امدادهاى الهى است;

و اینجا محلّ جدایى راههاى هدایت و ظلالت و رستگارى و هلاکت است.(3)

یکى از یاران امام کاظم(علیه السلام) (یا امام على بن موسى الرضا(علیه السلام)) مى گوید: از آن حضرت پرسیدم آن عجب و خودپسندى که عمل انسان را باطل مى کند، چیست؟ فرمود: «الْعُجْبُ دَرَجاتٌ مِنْها اَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوْءُ عَمَلِهِ فَیَراهُ حَسَناً فَیُعْجِبُهُ وَ یَحْسَبُ اَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً; عُجب و خودپسندى درجاتى دارد; یکى از آنها این است که اعمال سوء انسان در نظرش تزیین شود آن را خوب ببیند و از آن خوشحال شود و در شگفتى فرو رود و گمان کند عمل نیکى انجام داده است.»(4)

* * *

در چهارمین آیه، سخن از سرگذشت ملکه سبا و اخبارى است که هُدهُد از سرزمین آنها براى سلیمان آورد; گفت: من ملکه و ملّت او را دیدم که در برابر آفتاب سجده مى کنند، و غیر خدا را پرستش مى نمایند، و شیطان اعمالشان را در نظرشان تزیین کرده بود (وَجَدْتُها وَقَوْمَها یَسْجُدوُنَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُوْنِ اللّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ اَعْمالَهُمْ).

درست است که خورشید و نور آفتاب بسیار با عظمت و پر برکت و حیاتبخش است، ولى طلوع و غروب و دگرگونى و تحوّل و پوشیده شدن با قطعات ابر، نشان مى دهد که این موجود با عظمت نیز اسیر قوانین آفرینش است و از خود کمترین اراده اى ندارد; و به همین دلیل، هرگز شایسته پرستش نیست; ولى تعلیم و تربیتهاى غلط و سنّت نیاکان و نیز تکرار عمل سبب مى شود که قبح و زشتى آن، از نظرها برود و به صورت یک عمل زیبا جلوه کند.

در بعضى از کشورهاى دنیا گاوهاى به اصطلاح مقدّسى هستند که گروهى آنها را پرستش مى کنند، اعمالى در برابر گاو ماده انجام مى دهند و امتیازاتى براى آن قائلند که هر بیننده خالى الذّهن را به خنده وا مى دارد در حالى که پرستش کنندگان گاو با قیافه هاى جدّى آن اعمال را مرتکب مى شوند و به آن افتخار مى کنند; چرا دیگران مى خندند و آنها افتخار مى کنند؟ یکى از دلائل آن، این است که تکرار عمل، قبح و زشتى آن را از میان برده و عادت کردن به آن، حجابى در برابر زشتیها مى شود.

درست است که در این آیه تزیین عمل به شیطان نسبت داده شده ولى واضح است که شیطان ابزار و اسبابى دارد که یکى از آنها همان تکرار زشتیها و خو گرفتن به آنها است.

* * *

در پنجمین آیه مورد بحث، همان محتواى آیات گذشته با تعبیرات تازه اى به چشم مى خورد; روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده مى فرماید: بگو آیا شما را خبر دهم که زیانکارترین مردم چه اشخاصى هستند؟ ـ آنها که تلاشهایشان در زندگى دنیا گم و نابود شده در حالى که گمان مى کنند کار نیک انجام مى دهند (قَلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرِیْنَ اَعْمالاً اَلَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحَسَبُونَ اَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً).

در اینجا سخن از زیانکارترین مردم است که سرمایه هاى مهمّ زندگى خود را از قبیل عمر و جوانى و نیروى فکرى و جسمانى را در راههاى غلط از دست مى دهند، در حالى که مى پندارند کار نیکى انجام مى دهند و خوشحالند و افتخار مى کنند.

چرا این گونه افراد به چنین روز سیاهى مى افتند؟ دلیلش خو گرفتن به زشتیها و بدیها و هوا پرستى و خود خواهى و خود بینى است که همچون پرده هاى سیاه ظلمانى بر چشم عقل آنها فرو مى افتد و از دیدن حقایق باز مى مانند، و واقعیّتها را غیر از آنچه هست تصوّر مى کنند.

نتیجه این گرفتارى و بدبختى، همان است که در آیه بعد از آن آمده است; مى گوید: «آنها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان و لقاى او کافر شدند، و به همین دلیل اعمالشان حبط و نابود گشته است!» (اُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِایاتِ رَبِّهِم وَ لِقائِهِ وَ حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ).

در روایات اسلامى در تفسیر آیه فوق تعبیراتى دیده مى شود که هر یک بیان مصداق روشنى از مصداقهاى این آیه است، و همه در آن جمعند; در بعضى از روایات، به منکران ولایت امیرمؤمنان على(علیه السلام) تفسیر شده، و در بعضى به رهبانهاى مسیحى، یعنى مردان و زنان تارک دنیا که چشم از همه لذّات دنیا پوشیده اند، در حالى که در راه انحرافى گام بر مى دارند.

و در بعضى از روایات به بدعتگذاران از مسلمین، و بعضى به خوارج نهروان و در بعضى به بدعتگذاران یهود و نصارى تفسیر شده است; همه اینها کسانى هستند که اعمالشان در واقع زشت و آمیخته به گناه و جنایت بوده در حالى که خود را بر طریق حقّ و صواب مى پنداشتند.

قابل توجّه این که جمله «حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ» که در ذیل آیه بعد آمده بود از ماده «حَبَط» (بروزن سبد) مى باشد که یکى از معانى معروف آن این است که شتر یا حیوان دیگرى، علف زیاد و احیاناً علفهاى مضرّ و مسموم بخورد و شکم او باد کند و به مرگ او منتهى گردد; بدیهى است باد کردن شکم این حیوان دلیل بر فربهى و قوّت او نیست; بلکه نشانه بیمارى و چه بسا مقدّمه مرگ اوست، هرچند ممکن است ناآگاهان آن را فربهى و قدرت و قوّت پندارند.

گروهى از انسانها نیز به همین سرنوشت گرفتار مى شوند،تمام تلاش و کوشش خود را در طریق بدبختى خویش به کار مى گیرند در حالى که گمان مى کنند در مسیر خوشبختى گام بر مى دارند.

* * *

در ششمین آیه مورد بحث سخن از مسأله توبه کامل به میان آمده و آن را براى کسانى معرّفى مى کند که

اولاً از روى جهل و نادانى، عدم آگاهى به اثرات شوم و عواقب دردناک گناه کار بدى را انجام داده اند;

و ثانیاً بزودى از کار خود پشیمان شده و به سوى خدا باز مى گردند; اینها هستند که مشمول رحمت الهى مى گردند و خدا توبه آنان را مى پذیرد و خدا دانا و حکیم است (اِنَّما التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِیْنَ یَعْمَلُونَ السُّوْءَ بِجَهالَة ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیْب فَاُولئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلیماً حکیماً).

روشن است که منظور از «جهالت» در این آیه، جهالت مطلق که موجب عذر است نیست; زیرا در زمینه جهل مطلق گناهى وجود ندارد; بلکه منظور جهل نسبى است یعنى آگاهى کامل به گناه و عواقب و آثار آن نداشته باشد.

و امّا جمله یَتُوبُونَ مِنْ قَریْب به عقیده جمعى از مفسّران به معنى قبل از مرگ است، در حالى که اطلاق کلمه «قریب» به این معنى که گاه پنجاه سال یا بیشتر طول مى کشد مناسب به نظر نمى رسد، روایاتى را هم که طرفداران این نظریّه به آن استدلال کرده اند اشاره اى به تفسیر این آیه ندارد، بلکه بیان مستقل و جداگانه اى است. (دقّت کنید)

ولى بعضى دیگر آن را به معنى زمان نزدیک به گناه گرفته اند ـ یعنى بزودى از کار خود پشیمان شود و به سوى خدا باز گردد; زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را بطور کلّى از روح و جان انسان بشوید و کمترین اثرى از آن در دل باقى نماند و این در صورتى ممکن است که در فاصله نزدیکى (قبل از آن که گناه در وجود انسان ریشه بدواند و به شکل طبیعت ثانوى در آید) از آن پشیمان شود; در غیر این صورت، غالباً اثرات گناه در قلب و جان انسان باقى خواهد ماند. پس توبه کامل توبه اى است که بزودى انجام پذیرد و کلمه «قریب» از نظر لغت و فهم عرف نیز با این معنى تناسب بیشترى دارد.

* * *

در هفتمین و آخرین آیه مورد بحث، در مورد مسأله زکات و آثار آن دستور مى دهد «از مؤمنان زکات بگیر!» (خُذْ مِنْ اَمَوالِهِمْ صَدَقَةً)

سپس در ادامه این بیان به آثار اخلاقى و معنوى زکات اشاره کرده مى فرماید: «تو با این عمل، آنها را پاک مى کنى، و نموّ و رشد مى دهى!» (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیْهِمْ بِها)

آرى! پرداختن زکات آنها را از دنیا پرستى و بخل و امساک، پاک مى کند و نهال نوعدوستى و سخاوت و توجّه به حقوق دیگران را در نهاد آنان پرورش مى دهد.

اضافه بر این، مفاسد و آلودگیهایى که در جامعه به خاطر فقر و محرومیّت به وجود مى آید، با انجام این فریضه الهى بر چیده مى شود و صحنه اجتماع از آن پاک مى گردد; بنابراین زکات، هم رذائل اخلاقى را از میان مى برد و هم زکات دهنده را به فضائل اخلاقى آراسته مى کند، و این همان چیزى است که ما در این بحث به دنبال آن هستیم; یعنى، تأثیر عمل نیک و بد در پرورش فضائل و رذائل اخلاقى.

همین تعبیر به صـورت دیگرى در آیه حـجاب به چشم مى خـورد; مى فرمـاید: «وَ اِذا سَئَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَاسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجاب ذلِکُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ; هنگامى که از آنها (همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله)) چیزى از وسائل زندگى را (به عنوان عاریت) مى خواهید، از پشت پرده بخواهید! این کار براى پاکى دلهاى شما و آنها بهتر است!»(5)

این تعبیر نیز نشان مى دهد که رعایت عفّت در عمل، باعث پاکى قلب است و بعکس، ترک عفّت، قلب و روح انسان را آلوده مى کند و مایه پرورش رذائل اخلاقى است.

1. سوره نمل، آیه 4 .

2. سوره انعام، آیه 137 .

3. تفسیر «فى ظلال»، جلد 6، صفحه 675.

4. «نورالثّقلین»، جلد4، صفحه 351، حدیث 30.

5. سوره احزاب، آیه 53 .