بسیارى از علماى اخلاق نخستین گام براى تهذیب اخلاق و سیر الى اللّه را «توبه» شمرده اند، توبه اى که صفحه قلب را از آلودگیها پاک کند و تیرگیها را مبدّل به روشنایى سازد و پشت انسان را از بار سنگین گناه سبک کند، تا براحتى بتواند طریق به سوى خدا را بپیماید.
مرحوم «فیض کاشانى» در آغاز جلد هفتم «المحجّه البیضاء» که در واقع آغاز گر بحثهاى اخلاقى است چنین مى گوید:
«توبه از گناه و بازگشت به سوى ستّار العیوب و علاّم الغیوب آغاز راه سالکین و سرمایه پیروزمندان و نخستین گام مریدان و کلید علاقه مندان و مطلع برگزیدگان و برگزیده مقرّبان است»!
سپس اشاره به این حقیقت مى کند که غالباً انسانها گرفتار لغزشهایى مى شوند و با اشاره به لغزش آدم (که در واقع ترک اولى بود نه گناه) مى گوید: چه اشکالى دارد که همه فرزندان آدم به هنگام ارتکاب خطاها به او اقتدا کنند، چرا که خیر محض، کار فرشتگان است، و آمادگى براى شرّ بدون جبران، خوى شیاطین است،و باز گشت به خیر بعد از شرّ، طبیعت آدمیان است; آن کس که به هنگام ارتکاب گناه و انجام شرّ به خیر باز گردد، حقیقتاً انسان است!
در واقع توبه اساس دین را تشکیل مى دهد، چرا که دین و مذهب انسان را به جدا شدن از بدیها و بازگشت به خیرات دعوت مى کند; و با توجّه به این حقیقت،لازم است توبه در صدر مباحث مربوط به اعمال و صفات نجاتبخش قرار گیرد.»
به تعبیر دیگر، بسیار مى شود که از انسان ـ مخصوصاً در آغاز تربیت و سیر و سلوک الى اللّه لغزشهایى سر مى زند،اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود بکلّى مأیوس مى گردد و براى همیشه از پیمودن این راه باز مى ماند; به همین دلیل، در مکتب تربیتى اسلام، «توبه» به عنوان یک اصل مهم مطرح است و از تمام آلودگان به گناه دعوت مى کند که براى اصلاح خویش و جبران گذشته از این باب رحمت الهى وارد شوند.
این حقیقت در سخنان امام على بن الحسین(علیه السلام) در مناجات تائبین با زیباترین صورتى بیان شده، « الهى اَنْتَ الَّذى فَتَحْتَ لِعِبدِکَ باباً اِلى عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوبَةَ فَقُلْتَ تُوبُوا اِلى اللّهِ تَوبَةً نَصُوحاً، فَما عُذْرُ مَنْ اَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ; معبود من! تو کسى هستى که به روى بندگانت درى به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى باز گردید به سوى خدا و توبه کنید، توبه خالص! حال که این در رحمت باز است، عذر کسانى که از آن غافل شوند چیست»؟
جالب این که خداوند علاقه فوق العاده اى به توبه بندگان دارد، چرا که آغاز تمام خوشبختیهاى انسان است. در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنَّ اللّهَ تَعالَى اَشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُل اَضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ فِى لَیْلَة ظَلْماءَ فَوَجَدَها; خداوند از توبه بنده اش بسیار شاد مى شود، بیش از کسى که مرکب و توشه خود را در بیابان (خطرناکى) در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را بیابد.»
این تعبیر که با کنایات و لطف خاصّى آمیخته است، نشان مى دهد که در واقع توبه، هم مرکب است و هم توشه راه، تا انسان وادى ظلمانى عصیان را پشت سر بگذارد و به سر منزل نور و رحمت و صفات والاى انسانیّت برسد.
* * *
به هر حال، در بحث «توبه» مسائل زیادى مطرح است که اهمّ آنها، امور زیر است:
1 ـ حقیقت توبه
2 ـ وجوب توبه
3 ـ عمومیّت توبه
4 ـ ارکان توبه
5 ـ قبولى توبه عقلى است یا نقلى
6 ـ تبعیض در توبه
7 ـ دوام توبه
8 ـ مراتب توبه
9 ـ آثار و برکات توبه
* * *
1. المحجّة البیضاء، جلد 7، صفحه 6 و 7 (باتلخیص).
2. مناجاتهاى پانزده گانه امام سجّاد(علیه السلام)،مناجات اوّل، بحار، جلد94 صفحه 142.
3. اصول کافى، جلد 2، باب التوبه صفحه 435، حدیث 8.
