فرهنگ، مجموعه امورى است که به روح و فکر انسان، شکل مى دهد و انگیزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مى سازد.

مجموعه عقائد، تاریخ، آداب و رسوم جامعه، ادبیّات و هنر، همان فرهنگ جامعه است.

درباره تأثیر بعضى از این امور، مانند: تأثیر محیط و آگاهى و معرفت در زمینه سازى فضائل و رذائل، در گذشته صحبت شد; در اینجا به سراغ تأثیر سایر بخشهاى فرهنگ جامعه در تحکیم پایه هاى فضائل یا تعمیق صفات رذیله در جامعه، سخن مى گوییم.

یکى از آنها همان آداب و عادات و رسوم و سنن و تاریخ یک جامعه است که اگر بر محور فضائل دور زند، زمینه بسیار مناسبى براى پرورش صفات عالى انسانى و تهذیب نفوس فراهم مى سازد، و اگر از رذائل اخلاقى مایه بگیرد، محیط را کاملاً آماده پذیرش رذائل مى سازد.

در آیات قرآن، اشارات بسیار روشنى در این زمینه دیده مى شود و نشان مى دهد چگونه بسیارى از اقوام منحرف پیشین، به خاطر آداب و رسوم غلط و سنن جاهلى و فرهنگ منحط، به درّه هولناک رذائل اخلاقى سقوط کردند; به عنوان نمونه:

1 ـ «وَ اِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالوُا وَجَدْنا عَلَیْها آبائَنا وَاللّهُ اَمَرَنا بِها قُلْ اِنَّ اللّهَ لاَیأمُرُ بِالْفَحْشاءِ، اَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مالا تَعْلَمُون; و هنگامى که کار زشتى انجام مى دهند مى گویند: پدران خود را بر این عمل یافتیم; و خداوند ما را به آن دستور داده است! ـ بگو خدا (هرگز) به کار زشت فرمان نمى دهد، آیا چیزى به خدا نسبت مى دهید که نمى دانید!»    (سوره اعراف، آیه 28)

2 ـ «وَ اِذا قِیل لَهُم اتَّبِعُوا ما اَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما اَلْفَیْنا عَلَیْهِ آبائَنا اَوَلَوْ کانَ آبائُهُمْ لایَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُوْنَ; و هنگامى که به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل کرده است پیروى کنید! مى گویند: نه! ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروى مى نماییم. آیا اگر پدران آنها چیزى نمى فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروى خواهند کرد؟)»   (سوره بقره، آیه 170)

3 ـ «اِذْ قـالَ لاَِبِیْهِ وَ قَـوْمِهِ ما هذِهِ التَّـماثِیْلُ الَّتى اَنْتُمْ لَها عاکِـفُونَ ـ قـالوُا وَجـَدْنا آبائَنا لَها عابِدِیْنَ; آن هنگام که به پدرش (آزر) و قوم او گفت: این مجسّمه هاى بى روح چیست که شما همواره آنها را پرستش مى کنید؟ ـ گفتند: ما پدران خود را دیدیم که آنها را عبادت مى کنند.»    (سوره انبیاء، آیه 52 و 53)

4 ـ «وَکَذلِکَ ما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فى قَرْیَة مِنْ نَذِیْر اِلاّ قالَ مُتَرَفُوها اِنّا وَجَدْنا آبائَنا عَلَى اُمَّة وَ اِنّا عَلَى آثارِهِمْ مُقْتَدُوْنَ; و این گونه در هیچ شهر و دیارى، پیش از تو، پیامبر انذار کننده اى نفرستادیم مگر این که ثروتمندان مست و مغرورِ آن گفتند: ما پدران خود را بر آیینى یافتیم و به آثار آنان اقتدا مى کنیم!»    (سوره زخرف، آیه 23)

5 ـ «وَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ اِلاّ اَنْ قالُوا اَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ اِنَّهُمْ اُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ; ولى پاسخ قومش چیزى جز این نبود که گفتند: اینها را از شهر و دیار خود بیرون کنید، که اینها مردمى هستند که پاکدامنى را مى طلبند (و با ما، همصدا نیستند)!»    (سوره اعراف، آیه 82)

6 ـ «وَ اِذا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِالاُْنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْودّاً وَ هُوَ کَظیمٌ یَتَوارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ اَیُمْسِکُهُ عَلَى هُوْن اَمْ یَدُسُّهُ فى التّرُابِ اَلاساءَ ما یَحْکُمُونَ; در حالى که هرگاه به یکى از آنها بشارت دهند دختر نصیب تو شده، صورتش (از فرط ناراحتى) سیاه مى شود و بشدّت خشمگین مى گردد ـ به خاطر بشارت بدى که به او داده شده، از قوم و قبیله خود متوارى مى گردد; (و نمى داند) آیا او را با قبول ننگ نگهدارد، یا در خاک پنهانش کند؟! چه بد حکم مى کنند!»   (سوره نحل، آیه 58 و 59)

7 ـ «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَى الکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً سِیْماهُمْ فـى وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَـرِ السُّجُودِ; محمد(صلى الله علیه وآله)فرستاده خداست; و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند; پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود مى بینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند; نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است.»   (سوره فتح،آیه 29)

* * *