از روایات بالا و روایات دیگرى که در این زمینه در لابه لاى کتب معروف روایى وارد شده و به خاطر عدم اطاله سخن از نقل همه آنها چشم پوشیدیم، رابطه بسیار نزدیک عبادت و پاکسازى روح و صفاى دل و تهذیب نفوس را روشن مى سازد.
مخصوصاً هر قدر عبادت خالصتر و بى ریاتر و آمیخته با حضور قلب و آداب باشد، این تأثیر قوى تر خواهد بود.
این مسأله کاملاً محسوس است که انسان وقتى عبادتى را خالصانه و مخلصانه و با حضور قلب انجام مى دهد، بعد از آن نورانیّت و صفاى دیگرى در قلب و جان خود احساس مى کند، میل او به خوبیها بیشتر مى شود و تنّفر او از بدیها افزون مى گردد; خود را به خدا نزدیکتر مى بیند و روح خضوع و تواضع و عبودیّت و تسلیم در برابر حق را در خود زنده مى بیند.
این نکته قابل توجّه است که همه عبادات یک اثر مشترک دارند و هر کدام یک تأثیر ویژه، اثر مشترک همه آنها پرورش روح خضوع و اخلاص و تسلیم در مقابل حق، و بیدارى و هوشیارى و ترک غفلت است.
و اثر ویژه هر کدام متناسب آن عبادت است; نماز نهى از فحشاء و منکر مى کند، و روزه اراده را قوى و هواى نفس را تحت کنترل نیروى عقل در مى آورد; حج، انسان را از تمام رزق و برق هاى زندگى و تعلّقات حیات دور مى سازد، و زکات، بخل و حرص و دنیا پرستى را کم مى کند.
ذکر خدا مایه آرامش دل است; و هر یک از اذکار، انسان را متوجّه یکى از صفات جلال و جمال خدا مى کند، و او را به هماهنگى با حق تشویق مى نماید.
به این ترتیب، کسى که همه این عبادات را به جا مى آورد، هم از اثرات عامّ آن بهره مى گیرد و هم از تأثیرات ویژه آنها استفاده مى کند; و مى تواند فضایل اخلاقى را در پرتو آنها در وجود خود پرورش دهد; بنابراین، عبادت و نیایش ما در برابر پروردگار، یکى از گامهاى مؤثّر خود سازى ماست، مشروط بر این که با روح و فلسفه عبادت آشنا باشیم و تنها به جسم آن قناعت نکنیم! البتّه، درباره ذکر خدا به خاطر اهمّیّت فوق العاده آن بحث جداگانه اى خواهیم داشت.
* * *
