«توبه» در اصل به معنى بازگشت از گناه است (این در صورتى است که به شخص گنهکارى نسبت داده شود) ولى در قرآن و روایات اسلامى بارها به خدا نسبت داده شده است در این صورت به معنى بازگشت به رحمت است، همان رحمتى که به خاطر ارتکاب گناه از گنهکار سلب شده بود، پس از بازگشت او به خط عبادت و بندگى خدا، رحمت الهى به او باز مى گردد و به همین دلیل یکى از نامهاى خدا، «توّاب» (یعنى بسیار بازگشت کننده به رحمت یا بسیار توبه پذیر) است.
در واقع واژه «توبه» مشترک لفظى یا معنوى است میان «خدا» و «بندگان» (ولى هنگامى که به بنده نسبت داده شود با کلمه «الى» متعدّى مى شود و هنگامى به خدا نسبت داده شود با کلمه «على»)
در «المحجّة البیضاء» درباره حقیقت توبه چنین آمده است که توبه سه رکن دارد، نخست «علم» و دوم «حال» و سوم «فعل» که هر کدام علّت دیگرى محسوب مى شود.
منظور از «علم» شناخت اهمّیّت ضرر و زیانهاى گناهان است، و این که حجاب میان بندگان و ذات پاک محبوب واقعى مى شود. هنگامى که انسان این معنى را بخوبى درک کند، قلب او به خاطر از دست دادن محبوب ناراحت مى شود و چون مى داند عمل او سبب این امر شده، نادم و پشیمان مى گردد; و این ندامت سبب ایجاد اراده و تصمیم نسبت به گذشته و حال و آینده مى شود.
درزمان حال آن عمل را ترک مى گوید،ونسبت به آینده تصمیم بر ترک گناهى که سبب از دست دادن محبوب مى گردد مى گیرد، و نسبت به گذشته درصدد جبران بر مى آید.
در واقع نور علم و یقین سبب آن حالت قلبى مى شود که سرچشمه ندامت است، و آن ندامت سبب موضعیگریهاى سه گانه نسبت به گذشته و حال و آینده مى گردد.
این همان چیزى است که بعضى از آن به عنوان انقلاب روحى تعبیر کرده اند، و مى گویند توبه نوعى انقلاب در روح و جان آدمى است که او را وادار به تجدید نظر در برنامه هاى خود مى کند.
1. تفسیر فخر رازى و تفسیر صافى، ذیل آیه 37، سوره بقره.
2. المحجّة البیضاء، جلد 7، صفحه 5.
