خطرى که از ناحیه فرار مغزها و استعدادهاى لایق و بارور، کشورهاى شرق را تهدید مى کند به مراتب از خطر فرار سرمایه هاى مادى و ارزها بیشتر است.
گر چه نقش ذخایر انسانى در سازندگى اجتماعات هنوز در این محیطها به طور کامل مورد توجّه واقع نشده، ولى به هر حال جاى انکار نیست هر سرمایه و منبع قدرتى آن گاه منبع قدرت و سرمایه خواهد شد که انسانى روى آن ایستاده باشد، و مغز توانایى آن را رهبرى کند.
و با توجّه به این که «آفرینش» در بذل و بخشش منابع مادى آن قدر سختگیرى نکرده که در دادن مغزهاى متفکّر و پر نبوغ.
و نیز با توجّه به این که کارهاى خلاق در عصر ما از صورت کارهاى ساده که از عهده همه کس برآید خارج شده و به صورت تکنیکهاى دقیقى در آمده که تنها افراد پر استعداد قدرت هدایت آن را دارند.
با توجّه به این اصول، مصیبتى را که ممالک در حال رشد، و آنها که مى خواهند عقب ماندگیهاى خود را به سرعت جبران کنند، از فقدان مغزهاى متفکّر مى بیند چقدر دردناک و قابل اهمیّت است.
منابع سرشار شرق را باید تنها استعدادهاى سرشار متفکّران شرق استخراج کند، و استخدام مغزهاى بیگانه گذشته از تأثیر عمیقى که در پرورش عقده حقارت، و تحکیم پایه هاى استعمار اقتصادى و سیاسى دارد، به این مى ماند که شخص بى سواد ثروتمندى کلید تمام گنجهاى خود، حساب و کتاب آن را به بیگانه اى بسپارد خود از آن بى خبر بماند .
براى جلوگیرى از فرار مغزها سه کار باید به موازات هم انجام یابد.
اوّلا، تا آن جا که ممکن است دانشگاهها توسعه داده شود و از این همه مخارج تجمّلى و غیر ضرورى کم شود و به توسعه دانشگاه در تمام شهرهاى مهم افزوده شود، به طورى که تحصیلات عالى، درست همانند تحصیلات متوسطه و ابتدایى به روى همه کس باز شد و نیازى به افکندن رحل اقامت در دیار بیگانه و حل شدن در آن اجتماعات پیدا نشود.
ثانیاً، وسایل دلگرمى تحصیل کرده ها و آنها که تحصیلات عالى خود را با موفقیّت گذرانده اند ـ تا آن جا که ممکن است ـ فراهم گردد، و به جاى این همه پروبالى که به اصطلاح به هنرمندان و هنرپیشگان داده مى شود، به این قشر داده شود، و به طرز صحیحى به اجتماع معرفى گردند، و مخصوصاً نباید فراموش کرد که ایجاد دلگرمى همیشه نیازمند به صرف پول هنگفت نیست که به عذر نبودن امکانات تعطیل گردد.
ثالثاً، باید از دوران دبستان کوشش کرد که اصول اخلاق و ایمان و علاقه به آب و خاک و هموطنان آن چنان که در افراد تزریق شود و روح حق شناسى نسبت به سرزمینى که آنها را پرورش داده آن چنان زنده گردد، که بازگشت به وطن و خدمت به چنان سرزمینى که همه گونه امکانات خود را به رایگان در اختیار افرادش گذارده، به صورت یک دین وجدانى درآید، و افراد با الهام از یک انگیزه درونى خود را موظّف به اداى این دین بدانند.
مسلّم است هنگامى که درهاى تحصیلات عالى به روى افراد بسته باشد، و مثلا از سى هزار نفر دیپلمه آماده براى شرکت در دانشگاه تنها سه هزار نفر حق شرکت داده باشند.
و هنگامى که مغزهاى توانا پس از سالیان دراز زحمت طاقت فرسا و خون جگر، به صورت یک گنجینه مهجور و فراموش شده در آیند، و افراد دیگرى که در هیچ چیز با آنها برابرى ندارند. با استفاده از یک سلسله تشبثات و عناوین توخالى، به همه چیز برسند.
و مادامى که ارزش اصیل در فکر افراد همان ارزش مادى و پول و آب و دانه باشد و مفاهیم دیگر از قبیل حق شناسى، خدمت به نوع، و علاقه به وطن هیچ گونه ارزشى نداشته باشد نباید انتظارى جز ادامه وحشتناک فرار مغزها، و خالى شدن هولناک این مناطق ازاستعدادهاى خلاق داشت، و تنها با حرف و سخن هم نمى توان جلو آن را گرفت.
