تا کنون در این سلسله بحثها، تجزیه و تحلیلى از تمدّنهاى کهن شرقى و ریشه هاى آن به عمل آمده است.
اکنون موقع آن رسیده که بررسى خود را درباره تمدّن کنونى غرب شروع کنیم و ببینیم آیا آنچه امروز در غرب وجود دارد براستى شایسته این هست که نام «تمدّن» بر آن گذارده شود یا این که چیزى جز «ماشینیزه کردن زندگى» و «پیشرفت صنعت» نیست.
شاید براى بسیارى آسان نباشد که دست به ارزیابى صحیح، و تجزیه و تحلیل آزاد، و واقع بینانه اى، نسبت به تمدّن کنونى غربى بزنند.
چه این که زندگى فعلى اروپایى آن قدر پرزرق و برق و فریبنده است که به اصطلاح «دل و دین» را از کف ظاهر بینان ربوده، و آنها را چنان مسحور ساخته که هر گونه حس قضاوت و انتقاد را از آنها سلب کرده است تا آنجا که انکار «تمدّن» یا «خوشبختى» غربیها را در ردیف انکار روشنى «آفتاب» مى شمارند!
این افراد مخصوصاً اگر چند روزى هم به اروپا و آمریکا مسافرت کرده باشند و نمونه هایى از صنایع سنگین، شهر سازى مدرن، هتلهاى پرزرق و برق، تفریحگاههاى غربیها را دیده باشند همین که اسم «زندگى غربى» برده مى شود یک آه آمیخته با تأسف و حسرت را از دل مى کشند و مى گویند: «اگر آنها زندگى دارند پس ما چه داریم؟ اصولا یکى از بدبختیهاى ما این است که در شرق متولّد شده ایم! چه مى شداگر خدا بر ما منت مى گذارد و ما را در غرب متولّد مى ساخت آن وقت همه چیز داشتیم امّا افسوس! ...»
فراموش نمى کنم آن روزها که مدرسه مى رفتم یکى از دبیران غرب زده علوم طبیعى ما که «ناخنهاى بلند او» در آن روز توجّه همه شاگردان را جلب مى کرد و نشانه بارز فکر «کوتاه» او شمرده مى شد، این جمله را مى گفت:
«تنها بدبختى من این است که در ایران متولّد شده ام»!
این جمله اثر عجیبى در فکر و روح همه ما داشت و به دنبال آن چنان احساس حقارت در خود، مى کردم که حد نداشت، گویا او هم آن روزها تازه از اروپا برگشته بود و خاطره هتلها و گردشگاهها و مجالس شب نشینى آن جا را هنوز از خاطر نبرده بود.
این گونه افراد گاهى براى توجیه افکار نادرست و ناپخته خود، و براى اثبات این که زندگى کنونى غرب گذشته از همه چیز یک زندگى انسانى به معناى واقعى و آمیخته به تمام اصول اخلاق و شرافت است، به وجود تشکیلاتى از قبیل: صلیب سرخ، پرورشگاهها، بیمارستان هاى مجانى، کمکهاى فرهنگى و اقتصادى به کشورهاى توسعه نیافته! انجمنهاى حمایت از زندانیان، حمایت از نابینایان، و حتى حمایت از حیوانات، به ضمیمه مراسمى مانند: روز کودک، روز مادر، روز کارگر، روز اعلامیه حقوق بشر، هفته نیکوکارى، و امثال اینها استناد مى کنند.
اینها را نمونه اى از بیلان زندگى انسانى غربیها، و کارنامه طلایى تمدّن غرب معرفى مى کنند، و به این ترتیب چنین وانمود مى نمایند که غربیها نه تنها براى حمایت از انسانها کوششهاى دامنه دارى به عمل آورده و مقرّرات وسیع و پر ارزشى وضع کرده اند، بلکه از دولت سر آنها «وحش و طیر این بیایان» نیز جملگى سیراب و آسوده و راحتند، و هماى سعادت آنها بال و پر خود را بر سر همه این موجودات ضعیف نیز گشوده است.
