درست به نقشه «آسیا» و «آفریقا» دقّت کنید، مسیر رودهاى «دجله» و «فرات» و «نیل» و قسمت شرقى سواحل مدیترانه را که در میان این دو قرار دارد در نظر بگیرید.
درست صورت یک «هلال» را تشکیل مى دهد که همیشه زیر درختان سرسبز و انواع مختلف گیاهان و زراعتها پوشیده است و به همین دلیل آن را هلال خصیب یا (هلال حاصل خیز) مى نامند.
تحقیقات مورّخان نشان مى دهد که این «هلال حاصل خیز» که بى شباهت به یک گاهواره بزرگ نیست «زادگاه و پرورشگاه» اصلى تمدّنهاى انسانى بوده است.
در اطراف بستر این رودخانه ها و سرزمینهاى مجاور آن تمدّن به معناى واقعى خود «جوانه» زد، و زندگى انسانى وارد مرحله نوینى گردید.
بذر انواع علوم و دانشها، صنایع مختلف، و آنچه به زندگى بشر قیافه تازه اى مى بخشد از صورتهاى ساده و کوچک شروع به رشد و نمو کرد و سرانجام به صورت تمدّنهاى «کلده» و «آشور» و «بابل» و «ایران» و «مصر» در آمد.
مى گویند مقارن همین جریان، آثار نخستین تمدّن در دره هاى رود «سند» در هندوستان و دره هاى «هوانگ هو» و «وى» در چین شکوفا گردید.
در این که کدام عامل باعث بروز نخستین آثار تمدّن انسانى و فرهنگ شهرى از این نقاط شده است در میان مورّخان اتفاق نظر نیست.
بعضى علّت اصلى آن را حاصل خیزى این نقاط و آمادگى زیاد آنها براى زندگى کشاورزى انسان که شکل واقعى زندگى آن روز بشر بود مى دانند و ظهور تمدّن را پاسخى به «نداى دره هاى رودخانه ها» تصوّر کرده اند.
ولى جاى این سؤال باقى مى ماند که بدون شک در آن روز دره هاى رودخانه هایى که قابل کشت و ذرع بود منحصر به اینها نبود، و در نقاط مختلف «غرب» نیز چنین دره هاى حاصل خیزى یافت مى شد که مردم آن هم چنان در حال توحّش به سر مى بردند.
بنابراین باید گفت: عامل دیگر پیدایش تمدّن همان برترى میزان نسبى هوش و فکر مردمى که در این نقاط زندگى مى کردند، بر سایر مردم روى زمین مى باشد بوده است و این عامل را نباید از نظر دور داشت.
مسلّماً در آن وقت مردم شرق و نژادهایى که در این دره هاى حاصل خیز و نقاط مجاور آن زندگى داشتند از نظر هوش بردیگران برترى داشتند، و همین افکار پیشرفته آنها بود که چنان تمدّنى را ابداع کرد.
آرى در آن روزها که در شرق، در آغوش رودخانه هاى دجله و فرات و نیل و سند و هوانگ هو تمدّنهاى خیره کننده اى در حال تکوین بود از دره هاى رودخانه هاى «مى سى سى پى» در آمریکا و رودخانه «ولگا» و «دانوب» و «رن» در اروپا هرگز این نداى تمدّن شنیده نشد و در اطراف آنها مردم همچنان در حال توحّش مى زیستند.
