1- استفاده از ماشینهاى سرپوشیده در حال احرام در شبها یا بین الطّلوعین یا روزهاى کاملاً ابرى که سایبان تأثیرى براى حفظ از آفتاب و باران و سرما ندارد جایز است.

2- لازم نیست طواف در فاصله بین مقام ابراهیم و خانه کعبه (حدود 13 متر) باشد; بلکه در تمام مسجدالحرام طواف جایز است. (مخصوصاً هنگام ازدحام جمعیّت) ولى در صورت امکان بهتر است از فاصله مزبور تجاوز نکند.

3- لازم نیست شانه چپ در تمام حالات محاذى کعبه باشد; بلکه همین اندازه که مطابق معمول، خانه کعبه را دور بزند، کافى است.

4- هرگاه جمعیّت طواف کننده بقدرى زیاد است که انسان را با فشار و بدون اختیار به پیش مى برد، ضررى براى طواف ندارد. و همین اندازه که از آغاز، نیّت مى کند که براى طواف به میان جمعیّت برود کافى است.

5- محلّ نماز طواف واجب، پشت مقام ابراهیم است ولى اگر ازدحام جمعیّت زیاد باشد مى توان عقب تر نماز خواند. مخصوصاً در موقعى که جمعیّت طواف کننده بقدرى زیاد است که به پشت مقام ابراهیم مى رسد، نباید اصرار بر خواندن نماز در پشت مقام داشت و کارهایى که بعضى عوام مى کنند و مزاحم طواف کنندگان مى شوند صحیح نیست. (امّا نماز طواف مستحب را در هر جاى مسجد مى توان خواند.)

6- سعى صفا و مروه در طبقه بالا جایز نیست; مگر این که ازدحام بقدرى زیاد باشد که سعى در طبقه پائین مشقّت شدید داشته باشد.

7- هنگام سعى صفا و مروه کافى است مقدارى از  سربالایى صفا و مروه را طى کند و لازم نیست به قسمت لخت کوه برسد و پاى خود را به آن بچسباند (سربالایى مفروش در صفا و مروه جزء کوه است.)

8- نشستن در حال طواف واجب، براى رفع خستگى مانعى ندارد، ولى احتیاط آن است که موالات عرفى به هم نخورد و فاصله زیاد نشود; امّا نشستن در حال سعى براى رفع خستگى و مانند آن به هر مقدار، مانعى ندارد; خواه در صفا باشد یا در مروه یا در میان آن دو.

9- رمى جمرات (پرتاب کردن سنگریزه به ستونهاى سه گانه در منى) در طبقه بالا هنگام ازدحام جمعیّت مانعى ندارد و کسانى که روز نمى توانند رمى کنند شب قبل یا بعد از آن مى توانند رمى کنند.

10- قربانى کردن در هر یک از قربانگاه هاى موجود در منى جایز است هرچند خارج از محدوده منى باشد.

11- بهتر است قربانى را روز عید ذبح کنند; ولى تأخیر آن تا روز سیزدهم نیز جایز است.

12- لازم نیست ذبح کننده شیعه باشد; بلکه هر مسلمانى که ذبیحه او پاک و حلال است جایز است ذبح کند.

13- سر بریدن و ذبح حیوانات براى قربانى یا غیر آن با چاقوهاى استیل و فلزّات دیگرى مانند آن، اشکالى ندارد.

14- قربانى را مى توان شخصاً ذبح نمود و یا به دیگرى که به او اطمینان دارد نیابت دهد. خواه مدیر کاروان باشد یا بعثه حج یا بعضى از دوستان. (معیار، اطمینان داشتن به کار نایب است.) و لازم نیست وکیل، نام صاحب قربانى را بداند هرچند بردن نام او جایز است. ولى اگر کسى بدون گرفتن وکالت از طرف دیگرى قربانى کند، صحیح نیست.

15- مسلمانان باید کارى کنند که گوشتهاى قربانى از بین نرود و مجبور به سوزاندن و دفن کردن آنها نباشند. زیرا این کار اسراف و حرام است و چنانچه مستحقّینى در منى یافت نشوند لازم است آن را به سایر بلاد اسلامى برد و به فقرا و مؤمنین داد و اگر این کار هزینه اى دارد، بر عهده  مسلمانان و حکومت اسلامى است.

16- تا ممکن شود باید قربانى را در منى انجام داد و از تلف شدن گوشت آن جلوگیرى کرد، امّا اگر بعد از تلاش و کوشش لازم یقین پیدا کند که راهى براى استفاده از گوشت قربانى نیست و حتماً ضایع مى شود باید موقّتاً از قربانى صرفنظر کند و پول آن را کنار بگذارد و هنگام بازگشت در محلّ خود قربانى کند. (در همان ماه ذى الحجه یا در ذى الحجّه سال آینده) سپس مطابق دستورى که درباره گوشت قربانى گفتیم آن را مصرف مى کند.

17- استفاده از وسایل ماشینى براى ذبح حیوانات مانعى ندارد. ولى شرایط ذبح شرعى مانند رو به قبله بودن و بسم اللّه گفتن و غیر آن باید رعایت شود (شرح آن را در توضیح المسائل ذکر کرده ایم.)

18- بهتر است هنگام ازدحام جمعیّت، طواف مستحبى را ترک کرد و محلّ طواف را براى کسانى که طواف واجب مى کنند واگذاشت.

19- میقات براى احرام حجّ تمتّع مکّه است و از هر جاى مکّه باشد کافى است و فرقى میان مکّه قدیم و جدید نیست، حتّى از محلاّتى از مکّه که امروز به طرف منى گسترش یافته مى توان احرام بست، امّا احتیاط واجب آن است که از نقاطى از شهر مکّه که از مسجدتنعیم دورتر است (و از محدوده حرم بیرون است) احرام نبندد. (مسجد تنعیم نزدیکترین حدّ حرم است) ولى بهتر از همه جا مسجدالحرام مى باشد.

20- کارکنان کاروانها و بعثه حج و تمام کسانى که حجّ واجب خود را قبلاً به جا آورده اند و انجام تمام مراسم حج براى آنها مشکل است مى توانند از اوّل نیّت عمره مفرده کنند و آن را کامل کرده و از احرام بیرون آیند و بعد از آن براى رفتن به عرفات و مشعر و منى (بدون نیّت) یا نرفتن و ماندن در مکّه و رسیدن به کارها آزادند.

21- نماز خواندن با اهل سنّت و شرکت در جماعات آنها در ایام حج و مانند آن از مستحبّات مؤکّد و موجب تقویت صفوف مسلمین در برابر دشمنان است و در روایات معصومین تأکیدهاى بسیارى درباره آن شده است. و حق این است که چنین نمازى کفایت از نماز واجب مى کند و اعاده آن لازم نیست و در مسئله وقت و مانند آن از آنها پیروى نمایند و در مورد سجده اگر بتواند، روى سنگهاى کف مسجد سجده مى کند (زیرا بر تمام این سنگها سجده کردن جایز است) و اگر نتواند، روى فرش سجده مى کند; ولى لازم نیست دست بسته نماز بخواند یا بعد از حمد آمین بگوید.

در مورد هلال ماه ذى الحجّه نیز مى توان از آنها پیروى کرد. همچنین در مورد وقت افطار روزه براى کسانى که در مسجد الحرام یا سایر مساجد آنان باشند و به آنها اصرار بر افطار کنند مانعى ندارد و روزه آنها صحیح است.

22- استفاده کردن از بادبزن یا حصیرهاى بدون نخ یا حصیرهاى معمولى که نخ نازکى دارد براى سجده کردن در همه حال جایز است و لزومى ندارد که از مهر استفاده شود که مخالفان به خاطر تبلیغات نادرستى روى آن حساسیّت دارند; بلکه استفاده از مهر در بعضى از مواقع اشکال دارد.

23- رفتن به غار حرا و مناطقى شبیه به آن در خارج از مکّه بعد از اتمام عمره و قبل از حج مانعى ندارد; ولى به نقاط دورتر نروند. مگر ضرورتى ایجاب کند.

24- روحانیّون کاروانها و خدمه و کارکنان بعثه ها و کارمندان بانکها و پزشکان و پرستاران و تمام کسانى که به هر عنوان دعوت به حج مى شوند مى توانند قصد حجّ واجب کنند، هرچند مستطیع نباشد و حجّ دیگرى بر آنها واجب نیست.

25- احتیاط واجب آن است که افرادى که حجّ نیابتى انجام مى دهند و سال اوّل آنهاست بعد از اتمام حج، عمره مفرده براى خودشان به جا آورند. (با طواف نساء.)

26- احتیاط واجب آن است افراد معذور که ناچارند بعضى از اعمال حج را ترک کنند نایب و اجیر نشوند، ولى عذرهایى که براى افراد معمولى در سفر حج پیدا مى شود مانند تیمّم و جبیره و نرسیدن به بعضى از وقوفهاى اختیارى و امثال آن مانع از عمل نایب نخواهد شد; بلکه مطابق دستور عمل مى کند و حجّ او صحیح است. همچنین اگر بر اثر ضیق وقت مجبور به عدول از حجّ تمتّع به حجّ افراد شود، ولى کسانى که بر اثر بیسوادى یا کم سوادى قادر به اصلاح حمد و سوره خود نیستند قبول نیابت نکنند هرچند حجّشان براى خودشان در صورت ناچارى صحیح است.

27- نایب و اجیر باید اعمال حج را مطابق اجتهاد یا تقلید خودش به جا آورد نه اجتهاد یا تقلید شخصى که براى او نیابت مى کند.

28- مسافران مخیّرند در مکّه و مدینه نماز خود را در مسجد الحرام و مسجدالنّبى بلکه در تمام شهر مکّه و مدینه، تمام یا قصر بخوانند و نماز تمام افضل است. و فرقى میان مکّه و مدینه قدیم و امروز نیست.

29- کسانى که پیش از رفتن به عرفات قصد ده روز در مکّه کرده اند هنگامى که به عرفات و مشعر و منى مى روند نمازشان همه جا تمام است. و این مسافت گرچه در گذشته به اندازه 4 فرسنگ بوده; ولى امروز به خاطر توسعه مکّه کمتر است.

30- احرام بستن از تمام آنچه امروز جزء مسجد شجره است جایز است، و تمام آنچه امروز جزء مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله علیه وآله) شده حکم آن را دارد.

31- حاجیان شیعه و پیروان مکتب اهلبیت(علیهم السلام) نباید در ایّام حج و مانند آن تشکیل نماز جماعت جداگانه به طور گروهى در کاروانها یا مسجدالحرام و مسجد النّبى بدهند. و چنین نماز جماعتى اشکال دارد.

32- زوّار خانه خدا باید از تمام کارهایى که موجب وهن مذهب است اجتناب کنند; مانند:

الف: بازگشت از مسجدالحرام و مسجدالنّبى(صلى الله علیه وآله) و صفوف جماعت آنان هنگام اذان یا نزدیک اذان.

ب: پرداختن به خرید و فروش در بازارها و خیابانها یا برگشتن با اجناس خریدارى شده به سوى کاروانها در چنین ساعات.

ج: اجتماع پشت دیوار بقیع براى زیارت قبور معصومین(علیهم السلام) هنگام نماز جماعت.

د: پوشیدن لباسهاى نامناسب که مایه وهن در انظار عموم است.

هـ: برخورد خشونت آمیز در سخن یا رفتار با سایر زوّار خانه خدا یا ساکنان مکّه و مدینه.

خلاصه باید چنان رفتار کنند که همه احساس نمایند آنها به برکت تأسّى به اهلبیت(علیهم السلام) از تربیت بالائى برخوردارند و هیچ گونه بهانه اى به دست مخالفان ندهند که این کار اجر و ثواب حجّ آنها را مضاعف مى سازد. انشاء اللّه.

* * *