بدون شک ثوابهاى عظیم و فوق العاده اى که براى حج در اخبار بالا و سایر روایات آمده، و همچنین کیفرهاى سختى که براى ترک آن در قرآن مجید و روایات اسلامى ذکر شده، همه به خاطر اسرار و فلسفه هاى مهمّى است که این عبادت بزرگ اسلامى دارد.
قرآن مجید در یک جمله کوتاه و بسیار پرمعنى درباره حج مى فرماید: «لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ; (مردم را دعوت به حج کن) تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند!»
این منافع، فراوان است که در روایات معصومین(علیهم السلام) به آن اشاره شده، از جمله:
1- تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه هاى تقوى و خلوص است، تعبیرى که در احادیث بالا آمده بود که حجّ مقبول سبب مى شود انسان از تمام گناهانش خارج شود و همانند روزى که از مادر متولّد شده گردد، دلیل روشنى براى تأثیر حج بر پاکى دل و صفاى روح و زدودن آثار گناهان یک عمر است، البتّه این فایده بزرگ اخلاقى هنگامى به دست مى آید که زائران بیت اللّه الحرام به اسرار اعمال و مناسکى که انجام مى دهند دقیقاً توجّه داشته باشند، تا هر قدمى که بر مى دارند قدمى به سوى خدا و معبود و محبوب حقیقى باشد، و این عبادت بزرگ و پرمحتوى براى آنان به منزله «تولّد دوباره» گردد.
کسانى که با توجّه به اسرار این عبادت و با نهایت خلوص نیّت، این عبادت بزرگ روحانى را انجام مى دهند آثار عمیق آن را در درون جان خود تا پایان عمر احساس مى کنند، و هر زمان به یاد خاطره هاى این سفر روحانى و صحنه هاى مملوّ از روحانیّت و صفا و اخلاص بیفتند روح تازه اى در آنها دمیده مى شود (این اثر تربیتى و اخلاقى حج است.)
2- «آثار سیاسى» که در کنار آثار تربیتى حج قرار دارد بسیار مهم است; چراکه حج - اگر همان گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن، جهانیان را به آن فراخوانده انجام شود - سبب عزّت مسلمین و تحکیم پایه هاى دین، و وحدت کلمه، و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برائت از مشرکین جهان خواهد شد، و این کنگره عظیم الهى که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل مى شود بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش، و تقویت پایه هاى اُخوّت و برادرى، و خنثى کردن توطئه ها و نقشه هاى دشمنان اسلام در طول یک سال مى دهد.
ولى متأسّفانه همانگونه که گروهى از مسلمین به عمق فلسفه اخلاقى حج نمى رسند، از فلسفه سیاسى آن نیز بى خبرند، تنها به ظواهرى قناعت مى کنند و از روح این عبادت بزرگ غافلند و به گفته یکى از سیاستمداران بیگانه: «واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنان اسلام اگر مسلمین معنى حج را بفهمند!»
3- «آثار علمى و فرهنگى» یکى دیگر از آثار مهمّ حج که در روایات معصومین(علیهم السلام) به آن اشاره شده، آثار فرهنگى آن است، چراکه آثار رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) و ائمّه معصومین(علیهم السلام) در جاى جاى مکّه و مدینه و مواقف حج به چشم مى خورد، و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام کشورها، اعمّ از علماى بزرگ دینى، و اساتید فنون دیگر و گویندگان و نویسندگان که همه سال در حج شرکت دارند فرصت خوبى به همه مسلمین جهان براى مبادله اطّلاعات و دانستنیها در تمام زمینه هاى دینى و علمى مى دهد، و از همه گذشته آگاهى خوبى از وضع همه مسلمین جهان در آن محیط پیدا مى شود که اگر براى این کار نیز برنامه ریزى شود آثار عظیم آن در جهان اسلام همه ساله ظاهر مى گردد.
4- در روایات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نیز یکى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است، ممکن است کسانى تصوّر کنند که حج با مسائل اقتصادى چه کار دارد؟ ولى وقتى توجّه مى کنیم که مهمترین مشکل مسلمین امروز همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است و در کنار مراسم حج مى توان کنگره ها و سمینارهاى عظیمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمین را از این نظر از زیر سلطه اجانب رهائى بخشید، اهمّیّت این موضوع روشن مى شود.
خلاصه این که حج، اسرار مهمّى دارد که شایسته است در کتابهاى جداگانه تدوین و به همه مسلمین، مخصوصاً جوانان مسلمان، تعلیم داده شود.
1- سوره حج، آیه 28.
2- این چهار فلسفه در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرّضا(علیه السلام) نقل شده است (وسائل الشّیعه، جلد 8، صفحه 7، حدیث شماره 15.)
