تحلیل نهایى به ما نشان مى دهد که احساسات چهارگانه بالا که انگیزه هاى اصلى روح انسانى هستند، قدر مشترکى دارند که مى توان از آن به «عشق به نظام» تعبیر کرد.
علوم و دانش ها که از حس راستى سرچشمه مى گیرند، در حقیقت بازگشتى به درک نظام آفرینش و قوانین عمومى آن یا ریزه کارى ها و خصوصیّات و مشخّصات این جهان پهناور است، بنابراین «عشق به علم» در حقیقت «عشق به درک نظامات هستى» است.
ملکات اخلاقى و حالات و کیفیّات روانى که تجلّیات حسّ نیکى است، در واقع یک نوع «عشق به نظام اخلاقى» است، زیرا مى دانیم مفاسد و انحرافات اخلاقى از افراط و تفریط ها و از عدم کنترل امیال و خواسته ها و هرج و مرج در آنها سرچشمه مى گیرد.
زیبایى ها که هدف حسّ زیبایى است، چیزى جز «نظام بدیع سمعى و بصرى» نمى باشد; نغمه هاى موزون یک صداى خوب، اعضاى موزون یک پیکر زیبا، ساختمان موزون یک اثر بدیع همگى نظاماتى هستند که سمع و بصر انسان را تحت تأثیر کشش فوق العاده خود قرار مى دهند.
مذهب نیز چیزى جز «عشق به پدید آورنده این نظام هستى» نیست.
به تعبیر دیگر:
«علم» به نظام فکرى هماهنگ با نظام آفرینش، «اخلاق» به نظام غرائز و خواسته ها، «زیبایى» به نظام در کیفیّات سمعى و بصرى، و «مذهب» به پدید آورنده این نظامات بازگشت مى کند.
با توجّه به آن چه در بالا گفته شد، به خوبى مى توان به این نکته پى برد که چرا حسّ مذهبى مى تواند سرچشمه سایر احساسات چهارگانه باشد.
چرا که حسّ مذهبى، عشق به پدیده آورنده نظامات هستى است، در حالى که سه حسّ دیگر، عشق به خود این نظامات مى باشد; و به این ترتیب اگر حسّ مذهبى را به معنى وسیع، تفسیر کنیم و ریشه اصلى آن را که ایمان به مبدأ جهان آفرینش و نظامات آن است، در نظر بگیریم، روشن مى شود که چگونه سرچشمه سه حسّ دیگر خواهد بود.
منظور از سرچشمه، این نیست که از اصالت آنها بکاهد، بلکه منظور این است که حسّ مذهبى به جایى متّکى مى شود که عالم پیدایش و تکیه گاه سه حسّ دیگر است.
و باز به تعبیر روشن تر، حسّ مذهبى به «علّت»،تعلّق مى گیرد، در حالى که سه حسّ دیگر به «معلول هاى آن علّت تعلّق» دارد.
ولى با این همه اگر از این موضوع نیز به کلّى چشم بپوشیم و سرچشمه بودن حسّ مذهبى را نادیده بگیریم، و یا در آن تردید کنیم، باز در اصالت خود این حس، تأثیرى نخواهد داشت.
