از بحثهاى گذشته به طور اجمال روشن شد که صبر مفهومى معادل مقاومت، سرسختى، پایدارى، حوصله، تحمّل، خویشتن دارى و یا مفهومى بر ضدّ بى تابى وجزع، دستپاچگى، ضعف و ناتوانى روحیه دارد.
سرچشمه همه این مفاهیم، ایمان به یک حقیقت و آگاهى کامل از آن و عشق و علاقه شدید نسبت به آن است، آنها که ایمانى ضعیف و اطّلاعاتى ناچیز و علاقه اى مختصر نسبت به هدفى دارند، هرگز در راه آن صبر و استقامت به خرج نمى دهند و به سرعت از میدان حوادث بیرون مى روند.
و امّا از نظر نتیجه، صبر آثارى از نظر روانى و اجتماعى دارد که در روایات اسلامى به آنها اشاره شده است.
1ـ صبر قدرت آفرین است
از امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام)نقل شده که فرمود:
«مَنْ لاَ یَعد الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ یَعْجُزُ; کسى که صبر در برابر حوادث ندارد ناتوان مى گردد».
2ـ صبر نشانه شخصیّت است
امام باقر(علیه السلام) مى فرماید:
«مُرُوةُ الصَّبْرِ فِى حَالِ الحَاجَةِ وَ الفَاقَةِ وَ التَّعَفُفِ وَ الغِنَاءِ أَکْثَرُ مِنْ مُرُوةِ الإعْطَاءِ; اگر چه کمک به دیگران و بخشش به نیازمندان نشانه شخصیت است امّا استقامت در حال نیازمندى و در رنجها و سختیها و دست نیاز به سوى دیگران دراز نکردن، بلکه متّکى به خویشتن بودن، نشانه بارزترى بر شخصیّت انسان است».
3ـ صبر نیروى مقاومت را افزایش مى دهد
چنان که در روایتى مى خوانیم:
«لَوْلاَ أنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ البَلاَءَ لَتَفْطَرُ المُؤْمِنُ کَمَا تَتَفَطَّرُ البِیضَةُ عَلَى الصَّفَا; اگر نیروى مقاومت در آدمى قبل از بروز حوادث و مشکلات، آفریده نمى شد، افراد با ایمان در برابر حوادث آن چنان از هم متلاشى مى شدند که تخم مرغ بر اثر خوردن به سنگ متلاشى مى شود.»!
4ـ صبر دعوت به طرفدارى از حق مى کند
افراد فاقد مقاومت نمى توانند طرفدار حق باشند، زیرا اجراى حق در برابر افراد
تجاوزطلب و هوسران و سودجو همواره مشکلاتى دارد که ایستادگى در برابر آنها بدون نیروى صبر ممکن نیست. در حدیثى از امام سجّاد(علیه السلام) مى خوانیم:
«اِصْبِرْ عَلَى الحَقِّ وَ اِنْ کَان مُرَّاً; در برابر حق شکیبا باش اگر چه تلخ است».
5ـ هیچ کار بدون صبر سامان نمى یابد
هیچ گام مثبتى بدون مانع نیست و بدون استقامت پیش نمى رود، چنان که در حدیثى از امیر المؤمنین على(علیه السلام) مى خوانیم:
«إذَا فَارَغَ الصَّبْرُ الأمُورَ فَسَدَتْ الأمُورُ; هنگامى که صبر از کارها جدا شود فاسد خواهند شد».
6ـ صبر، نشانه حرّیّت و آزادگى است
اسارتها مولود فقدان مقاومت است، چنان که ابو بصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل مى کند:
«إنّ الحُرَّ حُرٌّ على جَمِیعِ أحْوَالِهِ إن نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا وَ إنْ تَدَاکَتْ عَلَیْهِ المَصَائِبُ لَنْ تَکْسِرْهُ; آزاد مرد در همه حال آزاده است، در برابر حوادث ناگوار استقامت مى کند و انبوه مصائب او را درهم نمى شکند».
7ـ صبر وسیله پیروزى بر دشمن است
تمام سطور تاریخ جهان حاکى از این حقیقت است که پیروزیها در سایه استقامتها به دست آمده است، به همین جهت در آخرِ روایتى طولانى که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده، چنین مى خوانیم:
«فَمَنْ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّى یُقِرُّ اللّهُ لَه عَیْنَهُ فِى أعْدَائِهِ»
منظور از احتساب، در این حدیث این است که انسان کارى را براى خدا انجام دهد و به حساب او بگذارد; هر کس چنین کند از دنیا نمى رود مگر این که بر دشمن پیروز خواهد شد.
