ممکن است مذاهب بت پرستى را از این راه توجیه کرد، امّا مذاهب راستین که بر نفى هر گونه بت و بت پرستى استوار است و به موجودات جهان طبیعت همچون یک دانشمند طبیعى مى نگرد، و هیچ گونه روح خاصّ و احترام ویژه اى براى آنها قائل نیست، جز این که نظام شگرف آنها را در پرتو علم دلیل بر وجود آفریننده جهان مى گیرد، هیچ گاه نمى توان از این طریق توجیه کرد.
به تعبیر دیگر ما هیچ گاه نمى خواهیم یک سخن کلّى درباره مذاهب گوناگون جهان، حتّى مذاهب خرافى و بت پرستى بگوییم و پیوند آنها را با این فرضیّه ها انکار کنیم، بلکه سخن ما تنها درباره مذاهبى است که آنها را به عنوان «مذاهب اصیل و آسمانى» مى شناسیم. حق این است که جامعه شناسان مادّى نیز باید با صراحت اعتراف کنند که فرضیّه هاى آنها تنها درباره بعضى از مذاهب جهان ـ به خصوص مذاهب خرافى اقوام نخستین ـ قابل توجیه است، نه در مورد این گونه مذاهب، و شاید به همین جهت است که بعضى از این جامعه شناسان ناچار از ذکر این حقیقت شده اند که:
«نکته اساسى این جاست که چگونگى مذاهب اولیّه و به طور کلّى، کلّیّه مذاهب را تنها با انتساب به روح نمى توان توجیه کرد و بهتر است این فکر جاى خود را به وجود «مانا» یا «قدرت غیر جسمانى» بدهد».
این اعتراف صریح روشنگر این واقعیّت است که بسیارى از مذاهب را نتوانسته اند با پیوند به مسأله روح توجیه کنند، ناچار آن را به عنوان یک حکم کلّى رد کرده اند.
و امّا «مانا» یا قدرت غیر جسمانى، شاید تعبیر دیگرى از «خدا» و قدرت ازلى و ابدى ما فوق طبیعى او باشد و این مطلبى است که نه تنها پیوند آن را با مذاهب انکار نمى کنیم بلکه ـ چنان که خوهد آمد ـ وجود او را با دلایل علمى و فلسفى مى توان اثبات کرد.
