با توجّه به آن چه ذکر کردیم استفاده مى شود که:
الف) توکّل بر خدا یعنى تکیه بر یک منبع فناناپذیر قدرت و توانایى، که سبب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگى است، به همین دلیل به هنگامى که مسلمانان در میدان «احد» ضربه سختى خوردند و دشمنان پس از ترک این میدان بار دیگر از نیمه راه بازگشتند تا ضربه نهایى را به مسلمین بزنند و این خبر به گوش مؤمنان رسید، قرآن مى فرماید: افراد با ایمان نه تنها در این لحظه بسیار خطرناک که قسمت عمده نیروى فعّال خود را از دست داده بودند، وحشت نکردند، بلکه با تکیه بر «توکّل» و استمداد از نیروى ایمان بر پایدارى آنها افزوده شد و دشمن فاتح با شنیدن خبر این آمادگى به سرعت عقب نشینى کرد.
نمونه این پایدارى در سایه توکّل در آیات متعدّدى به چشم مى خورد، از جمله قرآن مى فرماید:
توکّل بر خدا، جلوى سستى دو طایفه از جنگجویان را در میدان جهاد گرفت.
و نیز: توکّل ملازم با صبر و استقامت در برابر حملات و صدمات دشمن ذکر شده است.
و نیز: براى انجام کارهاى مهمّ نخست دستور به مشورت، و سپس تصمیم راسخ، و بعد توکّل بر خدا داده شده است.
حتّى قرآن مى فرماید:
در برابر وسوسه هاى شیطانى، تنها کسانى مى توانند مقاومت کنند و از تحت نفوذ او در آیند که داراى ایمان و توکّل باشند.
از مجموع این آیات استفاده مى شود که منظور از توکّل این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس حقارت و ضعف نکند، بلکه با اتّکاى بر قدرت بى پایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند و به این ترتیب توکّل، امیدآفرین، نیروبخش، تقویت کننده اراده و تشدید کننده پایدارى و مقاومت است.
اگر مفهوم توکّل به گوشه اى خزیدن و دست روى دست گذاشتن بود، معنایى نداشت که درباره مجاهدان و مانند آنها پیاده شود.
و اگر کسانى چنین مى پندارند که توجّه به عالم اسباب و عوامل طبیعى با روح توکّل ناسازگار است، سخت در اشتباهند، زیرا جدا کردن اثرات عوامل طبیعى از اراده خدا، نوعى شرک محسوب مى شود، مگر نه این است که عوامل طبیعى نیز هر چه دارند از او دارند و همه به اراده و فرمان اوست; آرى اگر عوامل طبیعى را دستگاهى مستقل در برابر اراده او بدانیم این جاست که با روح توکّل سازگار نخواهد بود.
چطور ممکن است چنان تفسیرى براى توکّل بشود با این که شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)که سر سلسله متوکّلان بود، براى پیشبرد اهدافش از هیچ گونه فرصت، نقشه صحیح، تاکتیک مثبت و انواع وسایل و اسباب، غفلت نمى نمود، اینها همه ثابت مى کند که توکّل، آن مفهوم منفى را ندارد.
ب) توکّل، آدمى را از وابستگیهاى تحقیرآمیز که سرچشمه ذلّت و بردگى است، نجات مى دهد و به او آزادگى و اعتماد به نفس مى بخشد.
