سخن در این بود که جامعه شناسان مادّى سعى دارند براى پیدایش مذهب که یکى از ریشه دارترین و همگانى ترین پدیده هاى اجتماعى بشر است، فرضیّه هاى مادّى ارائه دهند، و قابل توجّه این که در پیدا کردن این سرچشمه باهم توافقى ندارند.
در بحثهاى گذشته نخستین فرضیّه که «فرضیّه تخدیر و استعمار» بود مورد بررسى قرار گرفت و نقاط ضعف آن مشخص شد که مذهب هاى اصیل نه آلت دست بورژوازى بوده اند و نه هدفشان استعمار، بلکه در مسیرى بر خلاف این مسیر حرکت داشته اند.
اکنون فرضیّه اى که درست در مقابل آن قرار دارد یعنى «فرضیّه ریشه ضدّ استعمارى مذهب» را مورد بررسى قرار مى دهیم:
در نوشته هاى بعضى از کمونیستها و مارکسیستها مانند دکتر آرانى مى خوانیم:
یکى از بهترین طرق تمرکز و ایجاد اجتماع متشکّل بوده، از این رو در اوقاتى که وضع اقتصاد و پیشرفت امر تجارت، ایجاد یک مرکزیّت قوى را ایجاب مى کرده که طوایف و قبایل کوچک، بلکه کشورها را، به هم مربوط سازد، و زمامداران محلّى یعنى خدایان کوچک را از میان بردارد، این گونه مذاهب ظاهر مى شدند: مذهب «عیسویّت» و «اسلام» هر دو از این قبیل بوده اند».
سپس او در مورد مسیحیّت تصریح مى کند که از میان یک قوم زیر دست پیدا شد و توانست خداى عیسویّت را ـ از طریق تمرکز حکومت ـ خداى عمومى دنیاى متمدّن قدیم سازد، همچنین ظهور توحید اسلامى را از عربستان، مربوط به احساس نیاز وضع تجارى محیط، به تمرکز و وحدت مى داند.
به این ترتیب گاهى در برابر آن همه نسبتهاى تخدیرى که غالب کمونیستها به مذهب مى دهند، افرادى را مى یابیم که گاه عامل پیدایش مذهب را نیازهاى ترقّى خواهانه ملّت ها معرّفى مى کنند.
ولى هر دو فرضیه در این جهت مشترک اند که چیزى جز انگیزه مادّى، آن هم در شکل اقتصادى، براى پیدایش مذهب قائل نیستند.
