سؤال 537ـ امروزه علاوه بر سهام، اوراقِ بهادارِ دیگرى در اغلب بورسهاى بین المللى دنیا معامله مى شود. انگیزه اصلىِ ایجادِ سایرِ اوراق توسّط مهندسان مالى را مى توان ایجاد تنوّع در فرصتهاى سرمایه گذارى، و جذّابیّت این نوع سرمایه گذارى ها، که فواید ارزنده اى را براى جامعه به ارمغان مى آورد، دانست.
یکى از انواع این اوراق، «اختیار معامله» است. که به «اختیار معامله خرید» و «اختیار معامله فروش» تقسیم مى شود. غالباً همه سرمایه گذارى ها با عامل «ریسک» یا «مخاطره» همراه مى باشد، که طبعات گوناگونى دارد. امّا مخاطره اى که سرمایه گذار در اوراق بهادار با آن رو به رو است، عدم ثبات قیمت (افزایش، یا کاهش نامطلوب قیمت اوراق) است. براى جبران این خطر همانند قرار داد بیمه، (که شخص براى فرار از خطر حادثه و تصادف، خودروى خود را بیمه مى نماید، و با پرداخت مبلغى به عنوان حقّ بیمه ریسک ضرر احتمالى ناشى از حادثه رانندگى را در آینده نامعلوم به بیمه گر منتقل مى نماید.) با انعقاد قراردادى به نام اختیار معامله، و با پرداخت مبلغى به عنوان «حق شرط» خود را در مقابل آن، بیمه مى نماید. بر طبق این قرار داد، اگر قیمت سهام در سر رسید دو ماه دیگر مثلا 900 تومان شود. شرکت این سهام را از زید 1000 تومان مى خرد، امّا همانند بیمه، که فرد بیمه گذار مبلغى را به عنوان حقّ بیمه پرداخت مى کند، در این حالت نیز مبلغى به عنوان حقّ شرط در هنگام خرید این قرار داد از زید اخذ مى شود. در یک حالت ممکن است قیمت سهام در دو ماه آینده افزایش یابد و به 1100 تومان برسد، در این حالت و براساس این قرارداد هیچ ضرورتى ندارد که زید حتماً سهام خود را به قیمت 1000 تومان به شرکت بفروشد، بلکه مى تواند آن را در بازار به قیمت 1100 تومان بفروشد، امّا حقّ شرط را قبلا پرداخت کرده است، همانند بیمه که یک سال پس از گذشت قرارداد بیمه اگر تصادفى هم اتّفاق نیفتد، فرد حقّ بیمه را پرداخت کرده است. این قراردادها در بورس اوراق بهادار معامله مى شود، و در دسترس همه مردم قرار دارد، و مردم مى توانند در هر زمان آن را خریدارى نموده، یا آن را بفروشند.
نوع دیگرى از قراردادهایى که معمولا در بورس اوراق بهادار بین المللى رایج است «قراردادهاى آتى» است. قراردادهاى آتى عبارتند از اسنادى که به موجب آن طرفین متعهّد مى شوند بر طبق توافقات مندرج در این اسناد در زمان مشخّص شده، به طور معمول تسلیم و تأدیه اى صورت گیرد. به عبارت دیگر، این قراردادها نوعى بیع است که بایع و مشترى متعهّد مى شوند که فروشنده متاعى را در زمان آینده بپردازد.
نوع دیگرى از اوراق بهادارى که غالباً در بورس هاى بین المللى خرید و فروش مى شود «اوراق قرضه» است، که بر اساس آن مثلا دولت، شهردارى، یا شرکت ها براى تأمین وجوه مورد نیاز خود اقدام به انتشار آنها مى نمایند. در این نوع سرمایه گذارى سود حاصل از خرید این اوراق از پیش تعیین مى شود (مثلا 17 درصد) که در موعد مشخّص، مثلا سه ماهه، به خریدار اوراق تسلیم مى گردد، و در سررسید آن نیز اصل مبلغ به سرمایه گذار بازگردانده مى شود.
با عنایت به موارد مطروحه مذکور، حکم شرعى در خرید و فروش هر یک از این اوراق بورس هاى بین المللى چیست؟
جواب: قرارداد نوع اوّل که شباهت با بیمه دارد، در صورتى که زمان و مبلغ و طرفین معامله مشخّص باشند اشکالى ندارد. قرار دارد نوع دوّم (یعنى خرید و فروش آتى) که نه جنس موجود است و نه قیمت پرداخت مى شود باطل است. قرارداد نوع سوّم (اوراق قرضه) در صورتى صحیح است که تحت عنوان مضاربه درآید; یعنى روى آن سرمایه کارى انجام گیرد، و سود حاصل شده بیش از سود پرداختى باشد.
