قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِّنْ صَدَقَة یَتْبَعُهَآ أَذًى وَاللَّهُ غَنِىٌ حَلِیمٌ
گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان) و عفو (و گذشت از خشونتهاى آنها) از بخششى که آزارى به دنبال آن باشد بهتر است و خداوند بى نیاز و بردبار است. «سوره بقره ، آیه 263»
توضیح
این آیه همانند آیات گذشته، به انفاق کنندگان هشدار مى دهد و مى گوید : عمل آنها را که در برابر ارباب حاجت گفتار نیکو و زبان خوش دارند، و در برابر اصرار آنها حتّى اگر توأم با خشونت باشد، عفو و گذشت مى کنند، بهتر است از بخشش کسانى که به دنبال انفاق، نیازمندان را آزار مى دهند.
این آیه، منطق اسلام را در مورد ارزشهاى اجتماعى مردم و آبرو و حیثیّت آنها روشن مى سازد، و عمل آنهایى را که در حفظ این سرمایه هاى انسانى مى کوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیکو و احیاناً راهنمایى هاى لازم بهره مند کرده، هرگز اسرار آنها را فاش نمى سازند، از بخشش افراد خودخواه و کوته نظرى که در برابر کمک مختصرى هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند مى زنند و شخصیّت آنها را در هم مى شکنند، برتر و بالاتر مى شمرد. در حقیقت این گونه اشخاص همان گونه که اشاره کردیم بیش از آن اندازه که نفع مى رسانند، ضرر مى زنند، و اگر سرمایه اى مى دهند سرمایه هایى را نیز مى گیرند.
از آنچه در بالا گفتیم روشن مى شود که «قول معروف» معنى وسیعى دارد، و هرگونه سخن نیک، دلجویى و راهنمایى را شامل مى شود.
«مغفرت» به معنى «عفو و گذشت» در برابر خشونت ارباب حاجت است; آنها که بر اثر هجوم گرفتاریها پیمانه صبرشان لبریز شده، گاهى بدون هیچ گونه تمایل درونى سخنان خشونت آمیزى بر زبان جارى مى سازند; این افراد در واقع از اجتماع ظالمى که حقّ آنها را نداده، به این وسیله مى خواهند انتقام بگیرند، و کمترین جبرانى که اجتماع و افراد متمکّن در برابر محرومیّت آنان مى توانند بکنند این است که سخنان آنها را که جرقّه هاى آتش درون آنان است با تحمّل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.
بدیهى است که تحمّل خشونت آنها و گذشت از برخوردهاى زننده آنان از عقده هایشان مى کاهد; از این رو اهمّیّت این دستور اسلامى روشنتر مى گردد، و گاه ارزش آن از ارزش انفاق به آنها بیشتر است.
بعضى کلمه «مغفرت» را در این جا به معنى ریشه اصلى آن که پوشانیدن و مستور ساختن است، گرفته اند، و این کلمه را اشاره به پرده پوشى بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته اند، البتّه این تفسیر با آنچه در بالا گفتیم منافاتى ندارد، زیرا اگر مغفرت به معنى وسیع تفسیر شود، هم عفو و گذشت را در برخواهد داشت، هم «پوشانیدن و مستور داشتن اسرار نیازمندان» را.
در تفسیر «نور الثّقلین» از پیغمبر گرامى اسلام چنین نقل شده :
«إذا سئل السّائل فلا تقطعوا علیه مسألته حتّى یفرغ منها ثُمَّ ردّوا علیه بوقار ولین امّا ببذل یسیر أو ردّ جمیل فإنّه قد یأتکم من لّیس بأنس ولا جان ینظرونکم کیف صنیعکم فیما خوّلکم الله تعالى»
در این حدیث پیامبر (صلى الله علیه وآله) گوشه اى از آداب انفاق را روشن ساخته مى فرماید : «هنگامى که حاجتمندى از شما چیزى بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزى که در قدرت دارید در اختیار او بگذارید، و یا به طرز شایسته اى او را باز گردانید، زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته اى باشد که مأمور آزمایش شما است، تا ببیند در برابر نعمتهایى که خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى کنید !
«وَاللَّهُ غَنِىٌ حَلِیمٌ»
جمله هاى کوتاهى که در آخر آیات قرآن آمده است و صفاتى از صفات خداوند را بیان مى کند، با مضمون همان آیه حتماً ارتباط دارد، و با توجّه به این نکته منظور از جمله «وَاللَّهُ غَنِىٌ حَلِیمٌ; خدا بى نیاز و بردبار است.» گویا این است که چون بشر طبعاً طغیانگر است با رسیدن به مقام و ثروت خود را بى نیاز گمان مى کند و این حالت گاهى موجب پرخاشگرى و بدزبانى او نسبت به محرومان و مستمندان مى شود; لذا، مى فرماید بى نیاز (فقط) خداست.
در حقیقت اوست که از همه چیز بى نیاز است و بى نیازى بشر در واقع سرابى بیش نیست و نباید موجب غرور و طغیان و بى اعتنایى او نسبت به فقرا گردد; بعلاوه، خداوند در برابر ناسپاسى مردم بردبار است، افراد با ایمان نیز باید چنین باشند !
ونیز ممکن است جمله مزبور اشاره به این باشد که خداوند از انفاقهاى شما بى نیاز است و آنچه انجام مى دهید، به سود خود شما است; بنابراین، منّتى بر کسى ندارید بعلاوه، او در برابر خشونتهاى شما بردبار است و در عقوبت عجله نمى کند، تا بیدار شوید و خود را اصلاح کنید. (دقّت کنید)
