لِلْفُقَرَآءِ الَّذِینَ أُحْصِرُواْ فِى سَبِیلِ اللَّهِ لاَیَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِى الاَْرْضِ یَحْسَبُهُمُ ا لْجَاهِلُ أَغْنِیَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَیَسْـئَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُواْ مِنْ خَیْر فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ

(انفاق شما مخصوصاً باید) براى نیازمندانى باشد که در راه خدا محصور شده اند (و توجّه به آیین خدا آنها را از وطنهاى خویش آواره ساخته و شرکت در میدان جهاد به آنها اجازه نمى دهد که براى تأمین هزینه زندگى دست به کارى زنند)، نمى توانند مسافرتى کنند (و سرمایه اى به دست آورند) و چنان هستند که از شدّت خویشتندارى، افراد بى اطّلاع آنها را غنى مى پندارند، ولى آنها را از چهره هایشان مى توانى بشناسى، آنها هرگز با اصرار چیزى از مردم نمى خواهند (این است ویژگیهاى این افراد آبرومند) و هر چیز خوبى در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است.   «سوره بقره، آیه 273»

توضیح

   در شأن نزول این آیه از امام باقر (علیه السلام) چنین نقل شده است که این آیه در باره اصحاب (صُفّه) نازل شده است (اصحاب صفّه حدود چهارصد نفر از مسلمانان مکّه و اطراف مدینه بودند که نه خانه اى در مدینه داشتند و نه خویشاوندانى که به منزل آنها بروند، از این جهت در مسجد پیامبر (صلى الله علیه وآله)مسکن گزیده بودند، و آمادگى خودرا براى شرکت در میدانهاى جهاد اعلام مى داشتند)، ولى چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار نبود دستور داده شد به «صفّه» (سکّوى بزرگ و وسیع) که در کنار مسجد قرار داشت منتقل شوند، آیه فوق نازل شد و به مردم دستور داد که کمکهاى ممکن خودرا از این دسته از برادران دینى دریغ ندارند، آنها هم چنین کردند.

   در این آیه، خدا بهترین موارد انفاق را بیان مى کند و آن در مورد کسانى است که داراى این صفات باشند :

   1 ـ «الَّذِینَ أُحْصِرُواْ فِى سَبِیلِ اللَّهِ» ـ یعنى، کسانى که اشتغال به کارهاى مهمّى از قبیل جهاد و نبرد با دشمن و فراگرفتن علوم دین، مانع از تحصیل هزینه زندگى براى آنها شده است، همچون اصحاب صفّه که مصداق روشن این موضوع بودند.

   2 ـ «لاَیَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِى الاَْرْضِ» ـ آنها نمى توانند مسافرت کنند و براى کسب هزینه زندگى به شهرها و سرزمینهایى که نعمتهاى الهى در آنجا فراوان است، بروند; بنابراین، کسانى که مى توانند تأمین زندگى کنند باید مشقّت و رنج سفر را تحمّل کنند، و هرگز از انفاق و دسترنج دگران استفاده نکنند، مگر این که کار مهمترى همچون جهاد که ضرورت براى مسلمین دارد و مورد رضاى خداست مانع از مسافرت آنها شود.

   3 ـ «یَحْسَبُهُمُ ا لْجَاهِلُ أَغْنِیَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» ـ کسانى که از حال آنها اطّلاعى ندارند به سبب خویشتندارى و عفّت نفس آنها گمان مى کنند غنى و بى نیازند.

   4 ـ «تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ; آنها را از سیمایشان مى شناسى.» ـ سیما در لغت به معنى «علامت و نشانه» است، یعنى گر چه آنها سخنى از حال خود نمى گویند، ولى در چهره هاى آنها نشانه هایى از رنجهاى درونى وجود دارد که براى افراد فهمیده آشکار است، آرى «رنگ رخساره خبر مى دهد از سرّ درون» !

   5 ـ «لاَیَسْـئَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا» ـ آنها هرگز بسان فقراى عادى با اصرار چیزى از مردم نمى خواهند; اصولاً سؤال نمى کنند، چه رسد به این که اصرار در سؤال داشته باشند.

   اگر قرآن مى گوید آنها با اصرار سؤال نمى کنند، معنى آن این نیست که بدون اصرار سؤال مى کنند، بلکه معنى اش این است که همانند فقراى معمولى نیستند تا سؤال کنند.

   بنابراین، جمله مزبور با آغاز آیه که مى گوید آنها از سیما شناخته مى شوند نه از سؤال، هیچ گونه منافاتى ندارد.

   احتمال دیگرى در آیه نیز هست و آن این که در صورتى که اضطرار شدید آنها را مجبور به اظهار حال خود کند هرگز اصرار در سؤال ندارند; بلکه نیاز خودرا به شکل محترمانه اى به اطّلاع برادران مسلمان خود مى رسانند.

   6 ـ «وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْر فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ» ـ این جمله براى تشویق انفاق کنندگان است; خصوصاً انفاق به افرادى که داراى عزّت نفس و طبع بلند هستند; زیرا هنگامى که توجّه داشته باشند که آنچه را در راه خدا انفاق مى کنند ولو به طور مخفى باشد خداوند بر آن آگاه است، و آنها را از ثمرات عملشان بهره مند مى سازد، بیشتر علاقه به این خدمت بزرگ پیدا مى کنند.

   متأسّفانه، در هر اجتماعى این گونه افراد نیازمند آبرومند که غالب افراد از رنج درون آنها آگاه نیستند، وجود دارند; وظیفه مسلمانان آگاه است که آنها را بیابند و مورد کمک و نوازش قرار دهند که بهترین انفاق همین انفاق است.