عقیده به وجود یک مصلح جهانى به نام «مهدى» در بین شیعه امامیّه موج بیشتر وگسترده ترى دارد; زیرا اگر اهل تسنّن آن را به عنوان یک مسأله فرعى مسلّم پذیرفته اند، شیعه آن را جزء اصول اصلى مى داند، چون سلسله امامان دوازده گانه، به او ختم مى گردد، و او خاتم الاوصیاء است.

   بعضى از پژوهندگان مسائل اسلامى تعداد روایاتى را که از طرق اهل تسنّن در این زمینه وارد شده به 200 حدیث تخمین زده اند، در حالى که روایات وارده از طرق شیعه در این موضوع شاید بالغ بر یکهزار حدیث مى شود.

   اگر روایاتى که از مصلح بزرگ جهانى سخن مى گوید نزد اهل تسنّن از روایات متواتره است نزد شیعه از «ضروریّات مذهب» محسوب مى شود.

   به همین دلیل، دانشمندان شیعه بیش از دانشمندان اهل سنّت در این زمینه کتاب نوشته اند. اگرچه همّت نگارندگان غالباً جمع آورى روایات بوده، و جز در چند مسأله، در این باره به تجزیه و تحلیل نپرداخته اند; و شاید در عصر خود نیازى به آن نمى دیدند.

   ولى به هر حال، در جمع آورى این روایات زحمت فراوان کشیده اند.

   از میان کتبى که در این زمینه ـ و به همین سبک که اشاره شد نگاشته شده ـ شاید سه کتاب زیر که دانشمندان معاصر به تألیف آن پرداخته اند جامعتر از همه باشد.

   1ـ کتاب «المهدى»(1) تالیف فقیه بزرگوار سیّد صدر الدّین صدر.

   2ـ کتاب «البرهان على وجود صاحب الزمان» تألیف عالم مجاهد مرحوم سیّد محسن الامین.

   3ـ کتاب «منتخب الاثر فى احوال الامام الثّانى عشر» تألیف دانشمند بزرگوار «لطف اللّه صافى» که به تشویق و راهنمایى مرحوم آیة اللّه بروجردى صورت گرفته و فشرده اى از آن به نام «نوید امن و امان» بفارسى نشر یافته.

   منابع این کتب، کتابهاى فراوانى از قدماى شیعه و اهل تسنّن است که مستقلاًّ درباره همین موضوع تألیف و یا ضمن مسائل دیگر بیان شده است.

   چون نقل همه روایات وارده در این زمینه از حوصله کتاب ما بیرون است، تنها فصولى از کتاب اخیر را فهرست وار یادآور شده و در فصول آینده به تناسب روى قسمتى از احادیث انگشت مى گذاریم:

   1ـ در فصل نخست، اشاره به احادیثى که درباره پیشوایان دوازده گانه از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و ائمّه(علیهم السلام) آمده است شده، و تعداد 271 حدیث از منابع معروف اهل تسنّن و شیعه در این فصل جمع آورى شده که بعضى به عنوان «امام» و بعضى «خلیفه» و بعضى «امیر» و یا تعبیراتى شبیه به آن مى باشد.

   این احادیث در مهمترین منابع حدیث اهل سنّت و مهمترین منابع اهل بیت آمده است.

   توجیه این گونه روایات از نظر مکتب شیعه روشن است، ولى اهل تسنّن چون از یک سو، ورود این احادیث را در منابع اصیل خود انکار نمى کنند، و از سوى دیگر عقیده شیعه را درباره «ائمّه اثنى عشر» نپذیرفته اند، در توجیه این احادیث گرفتار درد سر عجیبى شده اند; گاهى خلفاى چهارگانه نخستین را اصل قرار داده، سپس تعداد 8 نفر از خلفاى بعد را به آنها اضافه مى کنند!

   در حالى که اگر بخواهند خلفا را به ترتیب جزء امرا و پیشوایان راستینى که پیامبر وعده داده بشمرند، هر قدر هم اغماض بکنند، شمردن افرادى مانند «یزید» و اخلاف او از حکّام بنى امیّه در این زمره امکان پذیر نیست; و اگر بنا شود از میان آنها افرادى که مختصرى روبه راه تر بودند دست چین کنیم، آنهم با توجّه به وحدت اهداف و برنامه هاى خلفاى بنى امیّه و بنى عبّاس هیچ ضابطه اى در دست نخواهیم داشت; بعلاوه، بریده شدن این رشته دوازده گانه از نظر زمانى خود کار مشکلى است.

   گاهى مى گویند چهار نفر از این 12 تن همان خلفاى نخستینند و 8 نفر دیگر در زمانهاى بعد خواهند آمد که مهدى آخرین آنها است! و به این ترتیب میان سلسله خلفاى راستین پیامبر ـ هرقدر هم اعمال تعصّب کنیم، فاصله عجیبى مى افتد که به هیچ وجه موافق روایات مزبور نیست.

   2ـ در فصل بعد روایاتى که نشان مى دهد عدد پیشوایان پس از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) عدد نقبا و اسباط بنى اسرائیل است که قرآن مجید تعداد آنها را دوازده نفر شمرده است، آمده است; و در این زمینه 40 حدیث از کتب هر دو گروه جمع آورى شده که در حقیقت مکمّل بحث گذشته است.

   3ـ در فصل سوم روایاتى را که تصریح مى کند آنها 12 نفرند و اوّل آنها على(علیه السلام)است گردآورى شده و عدد روایات این بحث 133 روایت است:

   4ـ در فصل بعد گروه دیگرى از روایات از منابع هر دو گروه جمع آورى شده که مى گوید نخستین خلفاء على(علیه السلام) و آخر آنها مهدى(علیه السلام)است; در این فصل 91 حدیث گردآورى شده است.

   5ـ در فصل بعد سخن از احادیثى به میان آمده که در آن تصریح شده که امامان 12 نفرند و 9 نفر آنها از فرزندان حسین بن على(علیه السلام) است، در این جا 139 حدیث ذکر شده است.

   6ـ در فصل دیگرى بحث از روایاتى است که ضمن تصریح به عدد 12 و این که 9 نفر از آنان از فرزند حسین(علیه السلام) هستند، جمله «تاسعهم قائمهم; نهمین آنها قیام کننده آنها است». در آن قید شده است; در این فصل، 107 حدیث به چشم مى خورد.

   7ـ در فصل دیگر، احادیثى ذکر شده که آنها را با نام، مشخّص ساخته، بعضى از این احادیث از منابع اهل سنّت است ولى اکثریّت آن از منابع شیعه گرد آورى شده و در این فصل 50 حدیث آمده است.

   و همچنین روایات فراوانى درباره مشخّصات جسمى و روحى مهدى و نشانه هاى ظهور و کیفیّت حکومت و انقلاب جهانى او و سایر موضوعات مربوط به این قیام بزرگ.

   از مجموع این احادیث روشن مى شود که مصلح بزرگ جهانى، مهدى موعود، داراى مشخّصات زیر است:

   الف ـ از خاندان پیامبر اسلام و فرزندان او است.

   ب ـ از فرزندان امام حسین(علیه السلام) است.

   ج ـ دوازدهمین پیشوا پس از پیامبر است.

   د ـ فرزند حسن بن على العسکرى است.

   هـ ـ دنیا را مملو از عدل و داد خواهد کرد.

   و ـ حکومت جهانى در اختیار او قرار مى گیرد.

   ز ـ مستضعفین و استعمار شدگان، در عصر او از قید و زنجیر اسارت آزاد مى شوند، و جنگها برچیده مى شود و صلح و آرامش و عمران جاى آن را مى گیرد.

* * *

   همانگونه که گفتیم تعداد این روایات بقدرى زیاد است که خود نیازمند تألیف کتاب جداگانه اى است و چون در این زمینه کتابهاى مختلفى تألیف شده که به بعضى از آنها در بالا اشاره کرده ایم، از ذکر این روایات بطور مشروح خود دارى مى کنیم، جز آن مقدار که در ضمن بحثهاى آینده براى تشریح و تکمیل بحث به آن نیازمندیم که هر کدام را در جاى خود مى آوریم.

   مشکل کار در این مباحث این است که غالباً به نقل روایات قناعت شده و تجزیه و تحلیل روى آن کمتر به عمل آمده است; هدف ما در این کتاب این است که بیشتر به دلائل عقلى بپردازیم، و روى دلائل نقلى و روایات نیز تجزیه و تحلیل به عمل آوریم.

1ـ این کتاب به زبان فارسى نیز برگردانده شده است.