در ابتداى بازار تهران يك مدرسه علوم دينى است كه در گذشته بازاريان هر بامداد قبل از شروع بازار در درس هاى عمومى فقه و قرآن شركت مى كردند، آنگاه از جلوخان شمالى وارد مسجد و از جلوخان غربى يا شرقى با ياد خدا وارد بازار مى شدند و به هنگام نماز به مساجد مختلفى كه در نقاط مختلف بازار بود مى رفتند و در روزهاى جمعه نيز به نماز جمعه مى پيوستند. ضمناً منزل امام جمعه و بعضى از روحانيان در كنار بازار بود كه در ارشاد عملى بازاريان نقش مؤثرى داشت.
از سوى ديگر قرآن مجيد مى فرمايد: (قُلْ مَا عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ مِنْ اللَّهْوِ وَمِنْ التِّجَارَةِ وَاللهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ); بگو آنچه نزد خداست (يعنى سخنان حكمت آميز قرآن كه در خطبه هاى نماز جمعه به شما عرضه مى شود) از سرگرمى هاى دنيوى و كسب و تجارت شما بهتر است و خداوند بهترين روزى دهندگان است».(1)
بنابراين، بايد به هنگام نماز به سوى خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ذكر الله شتافت نه به سوى كالاهاى فريبنده و تفريح و سرگرمى.
بر اساس اينگونه آيات، اسلام به موازات فضاسازى براى روزه ماه رمضان و انجام برنامه هاى عبادى در روزها و شب ها به خصوص شب هاى قدر و ممنوع ساختن روزه خوارى در ملأ عام و بستن مغازه هاى اغذيه فروشى در طول روز; براى تجارت و بازار اسلامى نيز با مسجد جمعه و جامع در رأس بازار، و مدارس و مساجد متعدد در طول بازار، و با فرمان (فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ) (به سوى ذكر خدا بشتابيد و داد و ستد را رها سازيد) به فضاسازى بازار پرداخته است.
در گذشته، مسجد و بازار اسلامى دايره اى از سوى حكومت به نام «حسبه» داشت كه مأموران آن را «محتسب» مى ناميدند. آنان ضمن مراقبت بر كار بازاريان و جلوگيرى از هرگونه ظلم و اجحاف و گران فروشى و احتكار، به هنگام اذان، بازار را نيز زير نظر داشتند و هر كس به هنگام نماز، كسب و معامله، او را از نماز باز مى داشت، مؤاخذه مى شد.(2)
و در حال حاضر، در هر قسمت از بازار اسلامى مسجدى قرار دارد كه هر روز كسبه و تجار در آن به نماز مى پردازند تا به مقتضاى (رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ).(3) تجارت و معامله، آنان را از ياد خدا باز ندارد.
امام صادق(عليه السلام) در تفسير اين آيه مى فرمايد: «اين مردان كه تجارت و بيع آنها را از ياد خدا باز نمى دارد، اصحاب تجارتى هستند كه هنگام نماز تجارت را رها مى سازند و روانه نماز مى شوند و اينان پاداششان عظيم تر از كسانى است كه تجارت نمى كنند و به نماز حاضر مى شوند» (وهم أعظم أجراً ممّن لم يتجّر).(4)
نتيجه چنين بازارى كه اينگونه با فضاى اسلامى ساخته شده اين است كه قوانين اقتصاد سالم اسلامى به طور خودجوش در آن به اجرا در مى آيد و روح تكاثر و افزون خواهى كنترل مى گردد و هر كس وارد چنين بازارى شود احساس معنويت مى كند و معاملات با اعتماد فراوان صورت مى گيرد; زيرا مى داند چنانچه معاملات بر اساس تقوا و قوانين شرع باشد، عملشان عبادت و بازارشان همچون مساجد است. از اين رو در حديثى مى خوانيم: «روزى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) با اصحاب نشسته بودند، تاجرى بر ايشان بگذشت كه روانه باز كردن دكان بود. صحابه گفتند: دريغا اگر اين سحرخيزى در راه دين بودى. پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمودند: چنين مگوييد كه اگر از براى آن مى رود تا خود يا خانواده اش را از مردم بى نياز گرداند در راه خداى تعالى است».(5)