دو اقتصاد سرمايه دارى و سوسياليستى، با همه تفاوت هايى كه دارند در انگيزه مصرف مشتركند. آنها اشباع خواسته هاى مادّى و غرائز نفسانى را هدف قرار داده اند، لذا از نگاه آنان هيچ انگيزه اى جز دست يابى به بالاترين لذت ممكن، نمى تواند در «مصرف» مؤثر باشد.(1) برابر اين نگرش، رفاه و لذت خواهى، معيار همه چيز است و انسانِ اقتصادى مساوى با نيازها و خواسته هاى مادى است كه با تفكر مادى و تربيت الحادى نمى تواند از لذت طلبى هاى خودخواهانه، رها باشد. بدين سان آرمان نهايى همه فعاليت ها و رفتارهاى اقتصادى انسان، در محدوده تنگ مادى و لذات جسمانى خلاصه مى شود.
به همين دليل انسان ها در اين دو مكتب اقتصادى، در يك چرخش تكرارى قرار مى گيرند يعنى توليد مى كنند تا مصرف كنند و مصرف مى كنند تا توليد نمايند (توليد براى مصرف و مصرف براى توليد).
ولى در بينش دينى، كه انسان داراى دو بُعد جسمى و روحى است و از حيث زمانى، وجودش به گستره ابديت پيوند خورده است، انگيزه هاى مصرف
تنها در حوزه نيازهاى مادى خلاصه نمى شود، بلكه نيازها و خواسته هاى معنوى و روحى نيز در ايجاد انگيزه مصرف نقش بسزايى دارد و بلكه مى توان گفت: هدف واقعى همان خواسته هاى معنوى است كه نيازهاى مادّى مقدّمه آن است.
لذا در اين بينش حتى پيامبران و اولياى الهى كه در اوج معنويت و عرفان هستند به نيازهاى مادى و طبيعى خويش پاسخ مى دهند. (وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِى الاَْسْوَاقِ).(2)
بلكه حتّى آنان كه از مصرف نعمت هاى الهى خوددارى مى كنند، نكوهش مى شوند: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللهِ الَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ).(3)
ولى ـ چنانكه گذشت ـ با وجود اين، برخلاف دو مكتب اقتصادى رايج، تأمين نيازهاى مادّى نمى تواند هدف نهايى انسان باشد، بلكه هدف نهايى، رسيدن به كمال و سعادت حقيقى و قرب الهى است.
لذا در قرآن در كنار امر به مصرف به تكاليف مهمّ اشاره شده كه گوياى وجود ارتباطِ انگيزشى ميان مصرف و انجام آن تكاليف است; از جمله مى خوانيم:
(يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنْ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً).(4)
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا للهِِ).(5)
(وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمْ اللهُ حَلاَلا طَيِّباً وَاتَّقُوا اللهَ).(6)
(كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ).(7)
دستور به انجام امورى چون: «عمل صالح»، «شكرگذارى»، «رعايت پارسايى و تقوا» و «اداى حقوق مالى» همراه با امر به مصرف در اين آيات، بيانگر ارتباط ميان مصرف و اين اعمال معنوى و ارزشى است و نشان مى دهد كه مصرف كردن در نگاه دين بايد به انگيزه دستيابى به اين اهداف بلند و متعالى باشد.
بلكه در نگاهى فراتر، در تعليمات اسلامى آمده است كه حتّى برخوردارى از لذّتهاى جسمانى و مادّى بايد زير چتر انگيزه قرب به خدا قرار گيرد تا صبغه روحانيت و معنويت پيدا كرده و مشمول پاداش الهى شود.
در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در توصيه آن حضرت به ابوذر مى خوانيم: «ليكن لك في كلّ شيء نيّة حتّى في النوم والأكل; سزاوار است در انجام هر كارى حتى خواب و تغذيه، نيت شايسته اى (انگيزه الهى) داشته باشى».(8)
در برابر، مصرف هايى كه با انگيزه هايى چون فخر فروشى، چشم و هم چشمى، خودنمايى، تجمل گرايى، شهوت رانى و خوش گذرانى باشد در نگاه دين امرى ناپسند و مذموم است.
در حديثى از آن حضرت مى خوانيم كه اگر كسى در ساختمان سازى (كه يكى از مصاديق مصرف است) انگيزه اش اظهار وجود، خودنمايى و فخرفروشى باشد به عذاب شديد دوزخ گرفتار خواهد شد: «... يبنى فضلا على ما يكفيه استطالةً عنه على جيرانه ومباهاةً لإخوانه».(9)

(1) . ر.ك: خداوندان انديشه سياسى، ج 3، ص 1235-1242 .
(2) . فرقان، آيه 20 .
(3) . اعراف، آيه 32 .
(4) . مؤمنون، آيه 51 .
(5) . بقره، آيه 172 .
(6) . مائده، آيه 88 .
(7) . انعام، آيه 141 .
(8) . مكارم الاخلاق، ص 464; بحارالانوار، ج 74، ص 84 .
(9) . بحارالانوار، ج 73، ص 149، ح 4 .