همه جانبه نگرى و توجه به ابعاد گوناگون در وضع قوانين و مقررات، از ويژگى هاى دين اسلام است كه نشان از انسان شناسى اين آئين آسمانى دارد، لذا شاهد هستيم اسلام در مسئله اقتصاد و دارايى ـ برخلاف همه مكاتب اقتصادى دنيا ـ تنها به قدرت اقتصادى نمى انديشد، بلكه در عين توجه به قدرت اقتصادى، با باريك انديشى خاصى به توان روحى انسان نيز عنايت دارد. در اين بينش، انسان بايد به قدرى از قدرت روحى و كمال انسانى برخوردار باشد كه اگر همه دنيا را هم در اختيارش قرار دهند، بنده و اسير آن نگردد و اگر روزى، همه آن را از او سلب كنند گرفتار شكست روحى نشود. اين همان چيزى است كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در تعريف زهد اسلامى فرموده است:
«الزهد بين كلمتين من القرآن، قال الله سبحانه: (لِّكَيْلاَ تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلاَ تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ)(1) ومَن لم يأس على الماضى ولم يفرح بالآتى فقد أخذ الزهد بطرفيه; همه زهد در دو جمله از قرآن آمده است، خداوند مى فرمايد: «تا برگذشته تأسف مخوريد و به آنچه به دست مى آوريد دلبسته نباشيد»، بنابراين آن كس كه غم گذشته نمى خورد و به آنچه به دست مى آورد دلبسته نيست هر دو جانب زهد را در اختيار گرفته است».(2)
در اين نگاه، دنيا نه تنها در برابر آخرت نيست، بلكه دقيقاً در مسير آخرت قرار دارد، لذا اهتمام به امر دنيا تا جايى است كه گويا هميشه در دنيا مى ماند و توجه به آخرت نيز تا آنجا است كه گويا عمر دنيا سرآمده است. اين نوع نگرش، ويژه دين اسلام است و در هيچ مكتب و آئينى نظير ندارد.
در روايت مشهورى از امام موسى كاظم(عليه السلام)مى خوانيم: «إعمل لدنياك كأنّك تعيش أبداً واعمل لآخرتك كأنّك تموت غداً».(3)
به همين دليل در اين فرهنگ، كار و تلاش نه تنها مورد تأكيد و تشويق قرار مى گيرد، بلكه عبادتى بزرگ محسوب مى شود.
ابن اثير در شرح حال سعد انصارى مى نويسد:
هنگامى كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از جنگ تبوك بر مى گشت سعد انصارى به استقبال آن حضرت شتافت و با وى مصافحه كرد، پيامبر فرمود:
«ما هذا أكبت(4) يديك؟ قال: يا رسول الله(صلى الله عليه وآله)أضرِبُ بالمَرّ والمِسحاة، فأنفقه على عيالي، فقبّل يده رسول الله(صلى الله عليه وآله) وقال: هذه يدٌ لا تمسّها نارٌ; چه چيز باعث زبرى دستت شده است؟ عرض كرد: اى رسول خدا! من براى تأمين مخارج خانواده ام با بيل و كلنگ كار مى كنم (اينها اثر آن است) آن گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر دست او بوسه زد و فرمود: اين دستى است كه آتش دوزخ آن را نمى سوزاند».(5)
با توجه به اين مقدمه، گفتنى است روايات مربوط به اهميت كار و تلاش، كسب و تجارت، طلب روزى حلال، توسعه و آبادانى، خودكفايى و استقلال اقتصادى و... كه همه به نوعى حكايت از اهميت فعاليت هاى اقتصادى و جايگاه بلند آن مى كند، بسيار گسترده و متنوع است. بخش هايى از آن در مباحث ديگر اين كتاب آمده و در اينجا به بيان چند نكته اساسى در اين باره، بسنده مى شود:
(1) . حديد، آيه 23 .
(2) . نهج البلاغه، حكمت 439 .
(3) . من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 156، ح 3569 .
(4) . أكبت، أي أخشن.
(5) . اسد الغابة، ج 2، ص 269، تاريخ بغداد، ج 7، ص 353.
