در آيات زيادى از مال و ثروت به «فضل الهى» تعبير شده است: «(فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلاَةُ فَانتَشِرُوا فِى الاَْرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ); و هنگامى كه نماز (جمعه) پايان يافت در زمين پراكنده شويد و از فضل خداوند بطلبيد».(1)
گرچه جمله (وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ) مى تواند معناى وسيعى از قبيل تحصيل علم، زيارت مؤمن و... داشته باشد ولى به قرينه آيه پيش از آن و آياتى كه ذيلا خواهد آمد اشاره به همان طلب روزى و فعاليت هاى اقتصادى است.
در جايى ديگر مى خوانيم: «(وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِى الاَْرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللهِ); (او مى داند) به زودى گروهى ديگر از شما براى به دست آوردن فضل الهى و كسب روزى به سفر مى روند».(2)
همچنين مى خوانيم: (وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِّتَبْتَغُوا فَضْلا مِّنْ رَّبِّكُمْ); و نشانه روز را روشنى بخش ساختيم تا (در پرتو آن) فضل پروردگارتان را بطلبيد و براى زندگى به تلاش برخيزيد).(3)
همچنين در سوره بقره آمده است: «(لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلا مِنْ رَبِّكُمْ); گناهى بر شما نيست كه از فضل پروردگارتان (از منافع اقتصادى در ايام حج) طلب كنيد».(4)
شايان توجه است كه اين آيه در لابلاى آيات مربوط به مسائل حج ذكر شده است. مطابق نقل روايات در زمان جاهليت هنگام مراسم حج، هرگونه معامله و تجارت و كسب و كار، حرام بود. آنان چنين مى پنداشتند كه اين اعمال باعث بطلان حج است، پس از ظهور اسلام، مسلمانان منتظر بودند اسلام در اين باره نظر بدهد آيه فوق حكم جاهلى را مردود دانست و اعلام كرد هيچ گونه منعى براى فعاليت هاى اقتصادى در كنار اين عبادت بزرگ نيست.(5)
اسلام اساساً در كنار فلسفه هاى اخلاقى، سياسى و فرهنگى در مناسك حج، به منافع مختلف اشاره كرده كه شامل منافع اقتصادى نيز مى شود: «(وَأَذِّنْ فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَى كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ); مردم را دعوت عمومى به حج كن تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دور بيايند تا شاهد منافع گوناگون باشند».(6)
به تعبير ديگر: در عصر ما، مغزهاى متفكر اقتصادى از سراسر جهان اسلام مى توانند با همفكرى و همكارى در اين كنگره عظيم حج، در كنار آن عبادت بسيار عميق اسلامى طرح جامع اقتصادى را براى جوامع اسلامى پى ريزى كنند و با مبادلات صحيح تجارى، چنان اقتصاد نيرومندى را به وجود آورند كه به بى نيازى جوامع اسلامى از بيگانگان غرب و شرق منتهى گردد.
در احاديث اسلامى فلسفه هاى چهارگانه حج به طور مبسوط آمده است.(7)
البته ناگفته پيداست كه فلسفه اقتصادى در حج، يك فلسفه تبعى و ضمنى مى باشد و جنبه هاى عبادى و تربيتى حج بر هر چيز مقدم است هر چند تقويت بنيه اقتصاد جهان اسلام، خود عبادتى بزرگ محسوب مى شود.
(1) . جمعه، آيه 10 .
(2) . مزمل، آيه 20 .
(3) . إسراء، آيه 12. اطلاق واژه «فضل الله» در ارتباط با مال به صورت گسترده در قرآن آمده است. از جمله مى توان به آيه 57 سوره توبه، 14 سوره نحل، 66 سوره اسراء، 73 سوره قصص، 23 و 46 سوره روم و آيه 12 سوره جاثيه اشاره كرد.
(4) . بقره، آيه 198 .
(5) . ر.ك: تفسير نمونه، ج 2، ص 30-32 .
(6) . حج، آيه 27-28 .
(7) . ر.ك: تفسير نمونه، ج2،ص 32 .
